Een van de mooiste films op IFFR: I'm Still Here

De vorige keer dat we met de Braziliaanse regisseur Walter Salles spraken was in 2012. Dat was naar aanleiding van zijn verfilming van Jack Kerouacs beroemde roman On the Road. Salles (1956, Rio de Janeiro) was toen nog een grote naam in de filmwereld. Gouden Beer-winnaar met het aangrijpende drama Central do Brasil (1998), in 2003 door de Britse krant The Guardian uitgeroepen tot een van de veertig beste nog levende regisseurs, en producent van misschien wel de bekendste Braziliaanse film ooit, Cidade de Deus (2004).

Maar na On the Road werd het stil. Salles regisseerde niet één film meer. Tot hij vorig jaar naar het festival van Venetië kwam met een nieuwe film, het prachtige politieke drama I’m Still Here.

‘Niet dat ik al die tijd heb stilgezeten,’ zegt de regisseur begin september lachend tegen een groepje journalisten. ‘Ik heb documentaires gemaakt, scenario’s geschreven en gewerkt aan een serie over voetballer Sócrates. Kennen jullie hem nog? Hij was een ster op het veld in de jaren zeventig, maar hij was ook politiek actief. Sócrates hielp mee de democratie terug te brengen naar Brazilië, want tussen 1964 en 1985 was Brazilië een militaire dictatuur.

Dat ik de laatste jaren geen film heb gemaakt is vooral omdat ik geen verhaal kon vinden dat zo ingrijpend was dat ik me er volledig aan wilde wijden. Want eigenlijk ben ik een documentairemaker die zich af en toe aan fictie waagt. Fictie moet voor mij meer zijn dan de werkelijkheid. Daar moet ik me eerst jaren in verdiepen. Ik geloof niet dat ik ooit een film gemaakt heb die op minder dan de tiende versie van het scenario is gebaseerd.’

I’m Still Here was dus wel Salles’ tijd waard, en ‘s mans bijna obsessieve zorgvuldigheid is goed terug te vinden in dit aangrijpende, op feiten gebaseerde verhaal over de Paiva’s, een gezin in Rio de Janeiro dat in 1971 volledig uit elkaar getrokken wordt wanneer eerst vader Rubens Paiva door de militairen wordt opgepakt en even later ook zijn vrouw Eunice. Waarna hun vijf kinderen opeens beide ouders kwijt zijn.

I’m Still Here is gebaseerd op het gelijknamige boek van Marcelo Paiva, een van die vijf kinderen. Salles: ‘Marcelo’s boek verscheen in 2015 en was essentieel bij mijn keuze voor de film. Zonder dat boek had ik nooit begrepen dat de weg die Eunice heeft afgelegd symbool staat voor Brazilië. Marcelo volgt zijn moeder over een periode van dertig jaar, en daarin zien we hoe ze verandert van huisvrouw in de toen nog patriarchale wereld van de jaren zestig en zeventig, naar activist en advocaat in de jaren negentig. Haar reis is ook de reis van Brazilië.’

I’m Still Here is bovendien een heel persoonlijk verhaal, want Salles was kind aan huis bij de Paiva’s. Eind jaren zestig raakte hij bevriend met Nalu, een van de dochters van Rubens en Eunice. ‘Ik heb heel goede herinneringen aan hun huis aan de zee. De ramen stonden altijd open en de deur kon niet op slot. Dat klinkt misschien erg naïef nu, maar toen was dat heel bevrijdend voor mij. Het ging daar ook heel anders aan toe dan bij mij thuis. Kinderen mochten gewoon meedoen aan het gesprek, en bij de Paiva’s had ik dan ook mijn eerste politieke discussies. Ik hoorde er voor het eerst de Tropicália-muziek, en ik ben ervan overtuigd dat ik het meest van de wereld heb geleerd door films én mijn tijd in het huis van de Paiva’s.

Salles: 'Nalu en ik zijn overigens nog steeds vrienden. Die vriendschap maakte het regisseren soms wel lastig. Kijk, voor Central do Brasil schreef ik het verhaal zelf, dus daar kon ik naar believen in schrappen, maar I’m Still Here is hun leven, daar moet je zorgvuldig mee omgaan. Gelukkig schreef Marcelo mee aan het scenario en telkens als ik ergens niet uitkwam kon ik hem om raad vragen. Neem de scène waarin Rubens wordt opgepakt door de militairen. Intuïtief liet ik die militairen – ze waren overigens allemaal in burger gekleed – het hele huis overhoophalen. Op zoek naar belastend materiaal. Maar ergens voelde die scène niet goed. Ik belde Marcelo die avond op, zei dat hij in zijn boek nooit had beschreven hoe ze destijds te werk gingen en vertelde hoe ik het had verbeeld. Marcelo zei gelijk: “Nee, zo ging het niet. De militairen gedroegen zich bijna als boekhouders. Ze trokken wel alles open, maar legden alles ook weer netjes terug.” Zo filmde ik het de volgende ochtend en meteen voelde dat goed. Ook Nalu hielp mee.'

'We schoten in hetzelfde huis als waar ze destijds woonden en zij wist nog alles over het interieur, van de kleur van de meubels tot waar alles stond. Ik kon me nog wel het een en ander herinneren, bijvoorbeeld waar de pick-up stond, maar ik was toch ook veel vergeten. Daarom zijn literatuur en cinema volgens mij ook zo belangrijk. Ze zijn het tegengif tegen de vergetelheid. In films kan je de tijd vastleggen. Als ik nu naar een neorealistische film als Rossellini’s Roma città aperta kijk, weet ik precies hoe ze aan het eind van de Tweede Wereldoorlog in Italië leefden. En door Scola’s Una giornata particolare weet ik wat toen de positie van vrouwen en gays was. Ik hoop dat I’m Still Here dat ook kan zijn voor het leven in Brazilië onder de militaire dictatuur.’