Uithollen of stilstaan

Opeens was ‘marktwerking’ het toverwoord: vanaf de jaren tachtig raakten politici wereldwijd in de greep van een nieuw elan, dat door econoom Milton Friedman gepropageerd werd. Ronald Reagan en Margaret Thatcher liepen voorop, maar ook onze eigen Ruud Lubbers raakte betoverd door de neoliberale sirenenzang. Het gevolg voor ons land was een grootschalige privatisering van publieke diensten. Onderzoeksjournalist Sander Heijne nam de rampzalige gevolgen van dat beleid onder de loep in zijn bestseller Er zijn 17 miljoen wachtenden voor u (2018).

Dit jaar schreef hij alweer een bestseller. Sinds het verschijnen in juni werden van Fantoomgroei, waarin Heijne met coauteur Hendrik Noten een voorstel doet voor een nieuw verhaal over de economie, al 30.000 exemplaren verkocht.

In aflevering 7 van In Europa: De geschiedenis op heterdaad betrapt doet Heijne (1982) zijn ideeën uit de doeken, terwijl de buurman van Geert Mak, een gepensioneerde dorpsonderwijzer, vertelt hoe het marktdenken uitpakte in het onderwijs. De VPRO Gids sprak met Heijne over zijn boeken en de vraag of de coronacrisis hem hoopvol stemt: is het moment daar om een nieuwe afslag te nemen?

Heijne: ‘De vs en Groot-Brittannië zijn nog verdergegaan dan wij en daar zijn de problemen ook nog groter. Maar van de continentale Europese landen is Nederland koploper. We wilden een voortrekkersrol vervullen, maar tegelijkertijd past het doorgeslagen marktdenken helemaal niet bij Nederland. We zijn niet bereid elkaar zo hard te laten vallen als het erop aankomt. Dat is de spagaat waarin we ons nu bevinden: als mens we willen elkaar omarmen, maar het systeem zet de kwetsbare burger in kou en stuurt het geld naar de grote bedrijven, die voor het merendeel in buitenlandse handen zijn: Shell, Wolters Kluwer en Philips zijn voor tachtig procent van buitenlandse aandeelhouders.’

‘De meeste waarde wordt gecreëerd door arbeid, niet door kapitaal. Maar wanneer alles draait om “economische groei” stroomt het geld naar degenen die al rijk waren. Dat kan ook anders. Bijvoorbeeld: waarom belasten we robotarbeid niet en menselijk werk wel? Het huidige systeem biedt sterke fiscale prikkels om mensen te vervangen door machines. Maar dat systeem maken we zelf, dus dat kunnen we veranderen. We leven in een democratie. Dus we kunnen bijvoorbeeld beslissen dat we van vijftig naar dertig procent loonbelasting gaan en robotarbeid juist zwaar gaan belasten, net als grondstoffen en groot kapitaal. Het klinkt heel radicaal, omdat we in die oude ideologie gevangen zitten, maar het kan allemaal. Wij zijn de overheid.’

‘Ja, mensen zijn nu bereid erover na te denken. Bij mijn vorige boek vonden ze me een halve communist. Nu zien ze dat economische groei niet alles is. Voor het eerst sinds tijden staat niet de economie op één, maar de volksgezondheid. Ondertussen zegt minister Hugo de Jonge van Volksgezondheid, Welzijn en Sport dat hij minder marktwerking in de zorg wil. Zelfs de vvd wil nu van de scherpe kanten van marktwerking af en de ChristenUnie wil het belastingstelsel hervormen. Dus ja, het denken is aan het verschuiven.’

‘Ja, we hebben de zorg grotendeels geprivatiseerd, maar bij een pandemie zie je dat het toch de overheid is die het moet oplossen. En daarbij helpt het niet dat we zo afhankelijk zijn van private partijen. Bijvoorbeeld: een Duitse start-up maakt een coronavaccin, maar er is een Amerikaanse farmareus nodig om het middel te produceren en te distribueren. Waarom? Tot vijftien jaar geleden hadden we gewoon een rijksvaccinatiebedrijf in Nederland dat vaccins kon produceren. Dat is een publieke waarde en dat zouden we ook gewoon publiek moeten organiseren.’

‘Onlineplatforms als Amazon spelen een grote rol bij het fenomeen dat wij fantoomgroei noemen: economische groei waar de gewone man niet van profiteert, maar die een heel klein clubje nog rijker maakt. En de techbedrijven zijn ook de winnaars van de coronacrisis tot nu toe. Ik vind dat het tijd wordt dat zij, net als andere multinationals, iets teruggeven aan de samenleving. Dat kunnen we bereiken door ze belasting te laten betalen. Alleen al in Nederland halen die techbedrijven miljarden omzet uit de advertentiemarkt. Die kun je belasten. En nee, we hoeven daarvoor niet op de vs te wachten. Dit soort wetgeving kunnen we gewoon in Europa maken.’

‘Laat ik het zo zeggen: ik denk dat we daar nu de kans voor hebben. We zien eindelijk dat gezondheid en welzijn belangrijker zijn dan geld, dus de schok is er, maar verder is er nog niks concreet veranderd. De echte systeemverandering moet nog komen. En voor je het weet is de coronacrisis voorbij en wordt alles weer business as usual.’

‘We hoeven in elk geval niet bang te zijn dat we het braafste jongetje van de klas zullen worden. Dat zijn we niet, totaal niet. Kijk naar groene energie: daarmee lopen we in Europa totaal achter. Kijk naar de arbeidsmarkt: er is nergens in Europa zoveel flexwerk als in Nederland, een op de drie Nederlanders heeft geen vast contract en dus geen sociale zekerheid. Kijk naar het bbp per capita, dus hoeveel van de economische groei terecht komt bij mensen: die verhouding is in Nederland totaal scheefgegroeid, en we hebben de grootste vermogensongelijkheid van Europa. Dus nee, we hoeven niet bang te zijn dat we naïef vooroplopen als verdwaasde idealisten, want we lopen hopeloos achter.’

‘Ik wil heel graag een keer gaan kijken in Nieuw-Zeeland. Het is nu nog te vroeg om te zeggen: wat zij doet is de silver bullet. En op dit moment draait alles om corona. Maar ook daar zie je dat ze het anders heeft aangepakt dan wij. Ze heeft meteen de vliegvelden gesloten. En nu hebben ze het virus onder controle. Nu kun je zeggen: het is een eiland, dus dat is makkelijk. Maar vliegvelden dichtgooien, dat hebben wij niet eens gedaan. Zij wel. En ook voordat de crisis er was, durfde ze al iets anders dan economische groei centraal te stellen. Haar beleid is gericht op het welzijn van de bevolking. Op klimatologisch vlak maakt ze heel andere keuzes dan wij. Ze is niet bezig met een afweging tussen economie en klimaat, maar ze zegt: dat zijn twee zijden van dezelfde medaille. Ik hoop natuurlijk dat het werkt, want dan hebben we een proven concept. Dan weten we: zo kun je ook een land besturen, daar worden we allemaal beter van en niet alleen een kleine groep die al dat kapitaal bezit. Maar daar kunnen we pas over tien jaar echt iets over zeggen.’