Intiem en indringend eerbetoon aan Wim Brands

De uit archiefbeelden samengestelde NPO Doc Strijdmakker van regisseur David Kleijwegt is een intiem en indringend eerbetoon aan dichter, interviewer en VPRO-televisiemaker Wim Brands (1959-2016).

Je hebt intensief met Wim Brands gewerkt, onder meer voor Boeken op reis.
David Kleijwegt: ‘Ja, en ik werk niet zo makkelijk met anderen.’

Wim misschien ook niet.
‘Nee. Ik heb ook nooit bedacht dat ik met Wim zou gaan samenwerken, dat had hij bedacht. Strijdmakker is een raar begrip, want het betekent dat je gezamenlijk ergens iets tegen onderneemt. Alleen ben je dus nooit een strijdmakker. En met het verscheiden van Wim houdt het strijdmakker-zijn op, want er is geen gezamenlijkheid meer. In de film valt ook het woord geestverwant. We zijn allebei solozangers en ook dat trok me aan in hem. De meeste mensen weten niet dat Wim al zijn gasten zelf koos. Iedereen denkt aan redacties waar driftig wordt vergaderd, maar hij was volkomen solistisch. Wat ook grappig is: Wim heeft Michaël Zeeman opgevolgd met praten over boeken. De grote Zeeman, dat was toch een soort ivoren toren op een ivoren toren. Heel moeilijk voor kijkers om daarin mee te gaan, terwijl Wim ook regelmatig Heidegger of Multatuli uit zijn hoofd citeerde.’

Heel terloops erudiet.
‘Ja, maar toch altijd toegankelijk. Hij is altijd onderschat als televisiemaker of interviewer, ook bij de VPRO. Wim zocht bijna altijd zijn spiegelbeeld.’

Strijdmakkers, maar tegen wat of wie?
‘Tegen de onzin. Nu moet ik weer in Wims hoofd gaan zitten en hem parafraseren. Hij heeft dat begrip tenslotte bedacht voor ons.’

Je vorige film, JC, ging over Johan Cruijff. Deze gaat over iemand die heel dicht bij je staat.
‘Ja, en dat is hartstikke moeilijk. Maar ik ben niet zijn beste vriend, wel zijn strijdmakker. Dat heeft hij zelf gezegd.’

En hij is relatief kortgeleden op bijzonder tragische wijze om het leven gekomen.
‘Ook daarom heb ik hier natuurlijk lang over nagedacht. Niet alleen over Wims zelfmoord. Ik heb eerder een film over soulzanger Donny Hathaway gemaakt. Die kende ik helemaal niet en hij heeft in 1979 een einde aan zijn leven gemaakt. In de popmuziek hebben sowieso opvallend veel zelfmoorden plaatsgevonden. Ik ben ze gaan inventariseren om vervolgens uit te zoeken wat ze met elkaar verbindt en proberen te doorgronden wat zelfmoord is. Een van mijn conclusies is dat de meest prangende vraag over zelfmoord meteen ook de meest onzinnige is.’

Waarom?
‘Waarom…’

Daar kom je niet bij.
‘En daar ben ik ook niet naartoe gegaan. Lijkt me een onzinnige exercitie. Dus hoewel het daar natuurlijk wel over gaat, gaat het daar niet over.’

Zijn er mensen die jou hebben afgeraden om deze film te maken?
‘Nee. Er zijn behoorlijk weinig mensen bezig met mijn zielenheil, moet ik zeggen.’

Wim is jou zeer dierbaar.
‘In tegenstelling tot Donny Hathaway heeft Wim gewoon tien tot vijftien keer in mijn keuken gestaan. Dat maakt het natuurlijk allemaal anders, terwijl ik tegelijkertijd gewoon een film aan het maken ben. Ik wil mezelf niks aanmatigen, maar het is toch een beetje alsof je chirurg bent en je moet je moeder opereren. Dan doe je wat je moet doen en pas ’s avonds, misschien heel laat, denk je: jeetje, ik heb mijn moeder geopereerd.’

Jij hebt intens met hem samengewerkt en gereisd.
‘Tijdens het werk was hij ook regelmatig een verongelijkt klein kind. En zijn neuroses waren soms evident. Wim was, en dan druk ik me zachtjes uit, géén reiziger. Het feit dat hij Boeken op reis wilde maken, want ook deze serie was zijn idee, wil ook wel wat zeggen. Maar als we bijvoorbeeld in Death Valley aankwamen vond hij het er verschrikkelijk en dat zei hij dan ook elke minuut. En dat was natuurlijk mijn schuld, want ik had het gedaan. Laat het kind maar praten, dacht ik dan bij mezelf, al heb ik weleens overwogen om ermee te stoppen. Maar na twee dagen zei Wim: “Ik ga hier nooit meer weg.” Altijd datzelfde metrum en op een gegeven moment begin je daaraan te wennen. Wantrouwen was sowieso zijn grondtoon. Dat richtte zich niet vaak tegen mij, maar daardoor kreeg vertrouwen wel meer betekenis. Overigens: hoe neurotisch Wim ook was, hij was niet zenuwachtig voor zijn uitzendingen. Nooit. Hij had er volstrekt vertrouwen in dat hij dat kon.’

Wim had geen warme herinneringen aan zijn ouders. ‘Wáren we maar mishandeld,’ verzucht hij ergens.
‘Hoe zijn thuissituatie echt was weet ik helemaal niet. Ik had kunnen teruggaan naar de omgeving waar Wim vandaan komt en iedereen kunnen spreken die hem of zijn familie heeft gekend. Dat zou een andere film worden en die wens ik niet te maken. Niet voor niets zeggen verschillende mensen in de film dat het autobiografische zich vermengt met fictie. En ik vermoed dat dit bij Wim ook het geval is. Niet alleen in zijn gedichten, maar ook in zijn interviews. Het gaat er niet om hoe het echt is of hoe Wim het beleeft, maar hoe hij dit onder onder woorden brengt en hoe hij daarmee richting aan zijn leven geeft.’

Was er een groot verschil tussen de televisie-Wim en de andere Wim?
‘Eigenlijk niet zo veel, behalve dat Wim zijn neuroses natuurlijk niet liet zien op televisie. Dus de virtuoze Wim, die jij af en toe in de Villa VPRO ook hebt gezien, zag je ook op televisie. Een virtuoze solozanger. Wat me opviel aan die uitzendingen is dat er zo veel zuurstof in zat, intellectuele zuurstof, zonder dat het een vaag verhaal wordt waardoor je afhaakt. Alles wat hij vertelde stond in dienst van, en dat kon hij zo goed. Wim stelde ook wel simpele vragen, maar nooit saaie. Zelfs de vraag “waar gaat het boek over?” kreeg ergens verderop in het gesprek altijd een twist. Vaak heb ik gehoord dat mensen het gevoel hadden dat ze echt door hem gezien werden. Daar gaat de film niet over, wel over zijn virtuositeit aan tafel.’

Het lijkt mij niet zo moeilijk om dat te laten zien.
‘Ja, maar je vergeet het snel hè. Als je nu naar andere programma's kijkt, maakt eigenlijk niet veel uit welke, zie je pas hoe slim hij dat toen deed. Maar nooit zó slim dat je er niet bij kunt. En alle introteksten deed hij uit het hoofd, hij had geen autocue nodig.’

In zijn interviews lijkt Wim eigenlijk steeds op zoek naar het antwoord op de vraag hoe je moet leven.
‘Kort samengevat: ja. Hoe doen anderen mensen dat? Hoe blijven ze overeind? Maar wat daar ook aan gekoppeld wordt – in de film althans, niet altijd in Boeken – is hoe zich dat verhoudt tot schrijven. De eerste jaren is het vooral: vertel mij dingen die me kunnen helpen te leven. Ik vertaal dat in de film als: vertel me hoe te leven. Later gaat het steeds vaker over het einde. Over afscheid nemen. Over sterven. Over de dood. Als je in het archief zijn Boeken-interviews terugkijkt, zie je die ontwikkeling. Van hoe te leven naar hoe te sterven. Als je dit zo droog hoort klinkt het misschien een beetje als onzin, maar voor mij is dat evident. En hoewel ik erbij stond merkte ik het niet op. Nu wel. Ik ben ook al onze Boeken op reis-afleveringen weer gaan terugkijken en die serie vond ik plotseling zo zwaar. En niet eens omdat ik aan de zelfmoord van Wim dacht.’

Kun je daar nog naar kijken zonder eraan te denken?
‘Het werpt een schaduw over alles, zeker. Daarom heeft het me acht jaar gekost voordat ik het weer kon zien. En dan kan ik toch wel droog constateren dat het zwaarder was dan ik dacht.’

Strijdmakker is een eerbetoon.
‘Maar geen heiligverklaring. Een eerbetoon met alle stekeligheden die Wim ook had. Ik had het ook anders kunnen aanpakken door bijvoorbeeld alle Nederlandse schrijvers die zo vol lof over hem waren te interviewen. Dan zou het een hagiografie geworden zijn. Alleen weet ik dat er ook schrijvers waren die zich helemaal niet gezien voelden door Wim en ik wil ook niet liegen. Het is een diep tragisch verhaal en ik ben niks pijnlijks uit de weg gegaan, maar zijn vrolijke kant zit er ook in.’

De hele Wim.
‘Nou ja, mijn hele Wim. Bijna. Het is een menselijk verhaal met universele thema’s, niet het leven van een televisiepresentator. Daar hebben we het nu wel lang over gehad, maar Wim heeft natuurlijk ook iets gedaan met dat leven in de vorm van poëzie. Hij was dichter. Misschien wel in de eerste plaats.’

Denkt u aan zelfdoding? Neem 24/7 anoniem contact op met 113 Zelfmoordpreventie via 0800-0113 of chat op 113.nl.