Jarenlange mishandeling en dwangarbeid van meisjes bij de Zusters van de Goede Herder

‘Voor mij was het gewoon een gevangenis. Een levenloos leven. Elke dag hetzelfde: week in, week uit, jaar in, jaar uit. Niet praten, hè, dat mocht niet. Uitbundig lachen mocht ook niet. Je had niks voor jezelf: je onderbroek niet, je maandverband niet, je post niet. Je had geen privacy, je had niks. We werden gedepersonaliseerd: onze persoonlijkheid werd weggehaald, doodgemaakt, weg.’

De rillingen lopen je over de rug bij dit relaas van Lies Vissers (1953) in de eerste aflevering van de documentaireserie Meisjes van de Goede Herder. Dertien jaar was zij nog maar toen ze werd opgesloten en gedwongen aan het werk ging in het klooster van de Zusters van de Goede Herder in Almelo. Hier werden ‘probleemmeisjes’ naartoe gestuurd: veelal tieners die niet zozeer zelf problemen veroorzaakten, maar ouders met problemen hadden. In Lies’ geval kon haar moeder de opvoeding niet meer aan na het voortijdig overlijden van haar man. Lies’ goede vriendin Joke de Smit (1946) werd seksueel misbruikt door haar stiefvader en hierdoor belandde ze op haar veertiende bij de Goede Herder in Bloemendaal, waar haar nieuwe trauma’s wachtten. Zo maakte men gebruik van een isoleercel, waarin Joke voor straf veertien dagen in het donker werd opgesloten.

Kinderen voor wie tegenwoordig jeugdzorg in actie komt, werden in het sterk verzuilde Nederland van de jaren zestig voornamelijk opgevangen binnen de eigen gezindte en zo kwamen katholieke meisjes als Lies en Joke terecht bij de Zusters van de Goede Herder. Daar ontbrak ieder toezicht van de staat – met alle gevolgen van dien, zo zien we in Meisjes van de Goede Herder.

Dankzij Lies, Joke en nog een aantal andere dappere lotgenoten kwam de mishandeling en dwangarbeid van minstens 20.000 meisjes in de vijf Nederlandse kloosters van Zusters van de Goede Herder aan het licht. Ze spraken met journalist Joep Dohmen, die hun verhaal onderzocht en er in 2018 een reeks hartverscheurende artikelen over publiceerde in NRC.

In de kloosters werden de meisjes achter de naaimachine gezet om aan confectie te werken voor onder meer C&A en Vroom & Dreesmann – en zelfs voor het koninklijk huis. Ook zwoegden ze in wasserijen en werden ze uit werken gestuurd als huishoudster. Geen cent mochten ze houden, al hun salaris ging naar de congregatie. Deze dwangarbeid begon al in 1860 en vond in Nederland nog tot 1978 plaats. Wereldwijd zelfs tot 1996: de Goede Herder is een enorme organisatie die 346 kloosters over de hele wereld had, waaronder de beruchte Magdalene Laundries in Ierland. De mensonterende praktijken die daar plaatsvonden zijn te zien in de gelauwerde speelfilm The Magdalene Sisters uit 2002.

Opmerkelijk genoeg bestaat de Goede Herder nog steeds in Nederland. Er worden weliswaar geen ‘meisjes met problemen’ meer opgevangen, maar de congregatie houdt zich wel bezig met liefdadigheid: bijvoorbeeld het huisvesten van daklozen en Oekraïense vluchtelingen. Wereldwijd is de Goede Herder nog in 68 landen actief.

De premier van Ierland maakte in 2013 geëmotioneerd zijn excuses voor de mishandeling en uitbuiting van de meisjes. In 2019 kregen ook de Nederlandse slachtoffers van de Goede Herder excuses van de overheid, bij monde van minister Sander Dekker, maar zij hadden niet het gevoel dat dit recht deed aan wat zij hebben moeten doorstaan.

De Goede Herder Nederland werd in datzelfde jaar aangeklaagd door negentien Nederlandse slachtoffers, bijgestaan door advocaat Liesbeth Zegveld. Onder hen zijn Lies Vissers, Joke de Smit en Roos te Riet: de drie hoofdpersonen van Meisjes van de Goede Herder. Voor deze vierdelige VPRO-documentaireserie stortte regisseur Britta Hosman zich samen met researcher Irene Houthuijs drie jaar lang op het verhaal van de vrouwen. Ook sprak ze uitgebreid met Hubert Janssen, de huidige directeur van de congregatie Zusters van de Goede Herder Nederland, die enerzijds probeert de slachtoffers de hand te reiken, maar anderzijds blijft spreken over ‘hun waarheid’ en weigert inzage te geven in het archief van de Zusters. En Hosman stuitte ook nog eens op tientallen ongedocumenteerde graven bij het voormalige Goede Herderklooster in Almelo. Hoog tijd voor een interview met Britta Hosman (1967) over deze indrukwekkende serie. Tussen het monteren door vindt ze een gaatje voor de VPRO Gids.

Britta Hosman: ‘Ik las die artikelen toen ik nog druk bezig was voor Tegenlicht en voor Gazeta, de Poolse krant onder vuur. Ik dacht: hier is vast al een documentaire over, maar dat was niet zo. Vervolgens bleek dat een deel van de vrouwen een rechtszaak begonnen was, dat leek me een mooi uitgangspunt voor een serie. Wat me zo aangrijpt in dit verhaal is dat je zoiets niet verwacht in Nederland: dwangarbeid met kinderen en dat jarenlang, op grote schaal. Natuurlijk kun je na Joep Dohmens onderzoek zeggen: moet je daar dan nog wel televisie bij maken? Maar ik dacht: er is ongetwijfeld nog veel te ontdekken. Hoe zag het leven er bijvoorbeeld uit in die kloosters? En wat betekent dit trauma voor de levens van de vrouwen? Dit is zo’n belangrijk onderdeel van de Nederlandse geschiedenis, terwijl maar weinig mensen ervan weten. En het gebeurde allemaal gewoon nog in de jaren zestig en zeventig: de tijd die je associeert met hippies die blowend op de Dam zitten. Zelf was ik een vrolijk kind in die tijd: lekker op blote voeten op de experimentele Kees Boekeschool, tralala. Ik groeide op in een grappige, fijne familie, waar kinderen ondeugend mochten zijn. En ondertussen zaten deze meisjes in het donker in een isoleercel in het klooster. Dat raakt me heel erg.’

‘Met veel geduld. Voordat we de medewerking hadden van de Goede Herder waren researcher Irene Houthuijs en ik sowieso al een jaar verder. De Goede Herder had tot dan toe gezwegen tegen de pers en eigenlijk wilde men nog steeds niet meedoen, maar uiteindelijk vonden ze het toch wel een goed idee om eens een keer te laten zien wie ze zijn. Gelukkig, anders was het wel een heel eenzijdig verhaal geworden. Met de drie belangrijkste slachtoffers in de film, Lies, Joke en Roos, was het overigens ook helemaal niet makkelijk om een vertrouwensband op te bouwen. Kijk, deze vrouwen slapen al die jaren na hun tijd bij de Goede Herder nog steeds met het licht aan en met de deur open; ze zijn getraumatiseerd en vertrouwen mensen in eerste instantie gewoon niet. Inmiddels ben ik heel goed met ze, maar dat heeft veel tijd gekost. Ik ben heel blij met deze hoofdpersonen, want ondanks het zware onderwerp zorgen ze met hun humor ook voor luchtige momenten. Zeker Joke en Lies gaan heel makkelijk van een akelig verhaal naar een mop. Ze lieten zich trouwens totaal niet regisseren, deze vrouwen zijn gewoon wie ze zijn. Ik wilde eigenlijk wat intieme scènes draaien, zoals een onderonsje met de Syrische bakker met wie een van hen altijd goede gesprekken heeft. “Wat? Hoezo? Dat ga ik echt niet doen. Daar heb ik geen zin in, ben je gek? Dat wil hij ook echt niet!” Haha. Ik heb de vrouwen dus gewoon alleen gefilmd bij wat ze toch al deden. En sommige dingen die ze me zonder camera hadden verteld, maar niet nog een keer wilden vertellen, los ik dan maar op met een voice-over. Maar het zijn geweldige vrouwen: slim en sterk, en heel zorgzaam. Zo geven ze elkaar, maar mij ook, de hele tijd cadeautjes. Hoor ik opeens: “Dit jasje doe ik nooit meer aan, Brit, mag jij hebben!”’

‘We waren aan het filmen en ik dacht: we gaan natuurlijk niks vinden, maar tegelijkertijd dacht ik: het kan niet anders dan dat ze hier liggen! Onder meer vanwege een gesprek met een tuinman die voor de Goede Herder had gewerkt. Maar de vaagheid rond die graven, en dat er soms meerdere skeletten in één kist lagen… Ik vind dat heel ingewikkeld. Het zegt zo veel over hoe ze toen over die meisjes dachten. Ik moest ook aan mijn eigen dochter denken, die is 23, op die leeftijd sta je vol in het leven. Maar deze meisjes zaten daar maar weggestopt, een heel aantal overleefde het dus niet en hun dood is vaak niet eens opgeschreven. In Ierland is het op dezelfde manier gegaan, daar zijn bij een aan de Goede Herder gelieerde instantie honderden dode kinderen gevonden. Ook in Canada en Amerika zijn zulke graven aangetroffen bij de Goede Herder. Onze researcher Irene Houthuijs heeft het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis erbij gehaald en historisch demograaf Rick Mourits doet nu onderzoek naar de oversterfte bij de Goede Herder in Nederland, want die blijkt in de jaren dertig twee tot vier keer hoger te zijn geweest dan in andere tehuizen. Overigens zijn er in 1938 al Kamervragen gesteld over de slechte behandeling van de kinderen in kloosters, men sprak er toen al schande van: dit moet niet, dit kun je niet doen. De kwestie is alleen blijven liggen en daarna kwam de Tweede Wereldoorlog.’

‘Nou, best naar om iemand zo te confronteren. Nee, dat was niet leuk. Ik vind dat dan eigenlijk zielig, maar het moet wel. Hij is een vriendelijke man en ik denk dat hij worstelt met deze geschiedenis. Ik vermoed dat zijn gedachte is: als ik deze rechtszaak verlies en we moeten die vrouwen een schadevergoeding betalen, dan kunnen we de Goede Herder wel opdoeken. Want dan komen er echt nog veel meer zaken over de hele wereld. Die precedentwerking is, denk ik, de reden waarom hij de boot blijft afhouden. En ik denk ook dat hij niet echt op de hoogte is van wat er nou allemaal precies gebeurd is. Maar zoals advocaat Liesbeth Zegveld zegt: als je niet zoekt, ga je het ook niet vinden. Dus daarin vind ik hem dubbel, want wanneer je zoiets ontdekt in jouw organisatie moet je dit tot op de bodem uitzoeken, omdat je anders niet verder kan. En dat ziet hij anders. Ik probeer wel steeds te denken: jij hebt zelf natuurlijk niks gedaan, het is allemaal van lang voor jouw tijd. Maar over dat geheimzinnige ben ik wel echt boos, ik denk: gooi die archieven gewoon open! Dat ben je toch aan jezelf en aan het verleden verplicht? Hoe dan ook: hij heeft wel de moed gehad om mee te werken aan de serie, dat moet je hem nageven.’

‘Volgens mij is dit helaas wat je krijgt als mensen te veel macht hebben over weerloze anderen. En de kerk had veel te lang veel te veel macht. Mensen zijn gewoon griezels als je ze niet in de gaten houdt. Het doet me ook een beetje denken aan The Handmaid’s Tale: wanneer je de macht overdraagt aan een bepaalde groep, kan het helemaal misgaan – zeker als de machteloze groep uit meisjes bestaat, meisjes met een lage maatschappelijke status.’

‘Ik hoop dat andere vrouwen die dit hebben meegemaakt er na het zien van de serie makkelijker over praten, dat het taboe eraf gaat. Vaak stellen deze vrouwen zichzelf pas decennia later de vraag: wat is mij eigenlijk gebeurd? Ik was een kind en opeens zat ik zes jaar in deze situatie, ik moest elke dag werken: waarom? Het lijkt me mooi als de serie voor meer openheid zorgt. Lang was het een schande als je bij de Goede Herder had gezeten, daarom hebben zo veel vrouwen hun mond ook gehouden. Ze werden gezien als slechte meisjes, terwijl ze niks hadden gedaan.’