Wetenschap is in essentie het voortbouwen op de kennis van anderen. Een onderzoek is niet valide als het niet door anderen gereproduceerd kan worden. Hoe meer onderzoeksresultaten wetenschappers weten te delen met de buitenwereld, hoe beter. Zo werkt de academische wereld samen aan het vergroten van de kennis van de mensheid.
Een hopeloos romantisch en naïef beeld, zeggen mensen die het van de andere kant bekijken. Op onze universiteiten lopen afgevaardigden van gevaarlijke regimes rond, die het gemunt hebben op waardevolle kennis en verfijnde technologie. Vermomd als ijverige onderzoekers zijn ze eigenlijk alleen maar bezig om informatie door te sluizen naar hun eigen land, om zo hun militaire positie te versterken, of juist onze economische positie te verzwakken.
Tussen deze twee uitersten beweegt wetenschapsjournalist en radiomaker Saar Slegers (bekend van de prijswinnende podcast De man en de maan) zich in de nieuwe vijfdelige serie van Argos, getiteld Vriend of vijand. De Nederlandse overheid is steeds meer op haar hoede voor ‘kennisspionage’. Eind 2022 presenteerde de Adviesraad voor Wetenschap, Technologie en Innovatie (awti) een advies aan minister Dijkgraaf van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap met de titel ‘Kennis in conflict’. De strekking is dat we in deze steeds complexer wordende wereld goed moeten opletten wie we binnenhalen. Kennis is immers macht.
Dijkgraaf profiteerde in zijn vorige functie als topwetenschapper nog optimaal van internationale samenwerking, maar ook hij erkent het probleem. ‘Met z’n allen kunnen we vaststellen dat we de afgelopen jaren misschien wat naïef zijn geweest,’ zei hij vorig jaar in een Tweedekamerdebat over het onderwerp. Dit jaar wil hij een strengere screening invoeren voor wetenschappers van buiten de Europese Unie. Vooral banden met de Chinese overheid zijn reden tot zorg, maar ook Rusland en Iran zijn landen aan wie je de meest geavanceerde technologie voor bijvoorbeeld raketten niet graag toevertrouwt.
Wat dit voor wetenschappers persoonlijk kan betekenen, horen we in de eerste aflevering van Vriend of vijand. Nederland kent relatief veel kenniswerkers uit Iran. Het land heeft goede middelbare scholen en universiteiten, waar de lat enorm hoog ligt. Dat levert uitstekende wetenschappers op. Tegelijkertijd zorgt het onvrije regime ervoor dat mensen graag in een land als Nederland willen werken. Maar waar universiteiten de Iraniërs eerst graag zagen komen, ligt dat nu anders. Slegers kent een Iraanse raketonderzoeker die al tien jaar in Nederland woonde, toen zijn vakgroep als ‘risicovakgroep’ werd bestempeld. Het gaf hem een onveilig gevoel en gedesillusioneerd vertrok hij naar Amerika. Zo was Nederland een topwetenschapper armer. Sommige professoren nemen uit voorzorg maar helemaal geen Chinezen of Iraniërs meer aan. Maar mensen uitsluiten op basis van hun achtergrond is pure discriminatie, dus valt dat wel te verantwoorden?
Slegers is er zelf ook nog niet helemaal uit. Ze zet alle onderdelen van de kwestie zorgvuldig uiteen. Zo word je als luisteraar ook steeds heen en weer geslingerd tussen de verschillende argumenten. Om de discussie over dit onderwerp verder uit te diepen, organiseren de makers ook een zogeheten impactprogramma voor universiteiten, waarbij beide kanten van het probleem worden belicht om zo de kloof tussen beleid en praktijk te dichten.