‘Ik was getuige van geschiedenis’

23 februari 2022, halftien ’s avonds. Vanuit zijn werkkamer in het Élysée pleegt de Franse president Emmanuel Macron een telefoontje, terwijl de camera van documentairemaker Guy Lagache loopt. Macron belt met zijn Oekraïense collega Zelensky, die hij aanspreekt met zijn voornaam: Volodomyr. Macron spreekt Frans, Zelensky Oekraïens, het gesprek wordt simultaan vertolkt. ‘We houden het hoofd koel,’ zegt Zelensky. Even later overdenkt Macron het gesprek, nippend aan een glas whisky. ‘Het is toch wel indrukwekkend,’ zegt hij tegen zijn medewerkers, ‘dat er zo veel sereniteit van Zelensky uitgaat.’ 

Zes uur later vallen de Russen Oekraïne binnen. Slecht nieuws voor de wereld, maar niet voor de documentairemaker. Lagache heeft afgesproken dat hij het diplomatieke team van Macron mag volgen tijdens het Franse voorzitterschap van de Europese Unie, van 1 januari tot 1 juli 2022. Zo is hij getuige van wereldgeschiedenis in wording. En wij met hem, in de documentaire A President, Europe and War.

Guy Lagache, vanuit Parijs: ‘Ik wilde laten zien hoe politiek werkt op het hoogste niveau. Er zijn genoeg documentaires die laten zien hoe een politicus een verkiezing wint, maar wat ik wilde weten was: hoe gaat het als je eenmaal binnen bent? Hoe wordt er gewerkt? Daarbij ging mijn speciale interesse uit naar de Europese Unie. Ik wilde laten zien hoe politici en hun teams in de coulissen timmeren aan Europa.’

‘Ja, Macron moest het opnemen tegen de extreemrechtse kandidaat Le Pen en tegen de uiterst linkse Mélenchon. In die context wilde ik de actie voorbij de woorden laten zien. En de menselijke dimensie: wie zijn de mannen en vrouwen wier dagelijkse werk dit is? Ik wilde de politiek een menselijk gezicht geven, juist nu veel Franse kiezers verleid worden door extreme standpunten. Als je díe dimensie van politiek weet te vangen, kijk je verder dan de speeches en de grote woorden.’

Inderdaad filmt Lagache (1966) vooral hoe Macrons medewerkers opereren, met een hoofdrol voor Emmanuel Bonne, hoofd van het diplomatieke team. Die lijkt soms te vergeten dat er een camera loopt – bijvoorbeeld wanneer hij zijn voeten op de salontafel legt, totdat een collega hem daarop wijst. 

Maar we zijn ook getuige van Macrons telefoontjes met collega-staatshoofden Olaf (Scholtz), Boris (Johnson) en Mario (Draghi). Hij belt hen in de eerste dagen van de oorlog om de Europese reactie te coördineren. Bij die scènes valt volgens Le Monde een vleugje ‘neerbuigendheid’ in Macrons stem waar te nemen. 

Beroemd werd A President, Europe and War vooral vanwege één scène: het telefoongesprek tussen Macron en Poetin, vier dagen voor het uitbreken van de oorlog. Van het bijna twee uur durende gesprek laat Lagache twaalf minuten zien. Daarin zegt Poetin dat de Oekraïense regering niets gedaan heeft met de voorstellen van de pro-Russische separatisten. ‘Ik weet niet waar jouw jurist gestudeerd heeft,’ reageert Macron fel, ‘als hij denkt dat in een soeverein land wetteksten worden voorgesteld door separatistische groepen in plaats van door democratisch gekozen autoriteiten.’

Even later tracht Macron zijn Russische collega te verleiden tot een ontmoeting met Joe Biden in Genève, om verdere escalatie te voorkomen. Poetin wijst het idee niet af, maar zegt ook niet toe. En dan, kort voordat hij ophangt, zegt de Russische president: ‘Eerlijk gezegd wilde ik gaan ijshockeyen, ik bel nu met je vanuit de sportschool.’

De documentaire werd eind juni uitgezonden op de Franse televisie. Het Russische staatspersbureau twitterde verontwaardigd over het openbaar maken van een vertrouwelijk gesprek tussen staatshoofden. ‘De Fransen respecteren de diplomatieke regels van onderhandeling niet meer,’ aldus de Russen.

‘Het Élysée had geen recht om te editen en er is dan ook geen enkele redactionele interventie van die kant geweest. De scène met Poetin zoals die in de film zit is precies hetzelfde als de versie die het Élysée bij een eerste screening gezien heeft. Wel hebben we, op een andere plek, één element geknipt omdat dit geheime informatie bevatte die de nationale veiligheid in het gedrang zou kunnen brengen.’

‘Oekraïne was het onderwerp dat al het andere verdrong. Macron en zijn team waren er 24 uur per dag mee bezig, vanuit het idee om een diplomatieke benadering te laten prevaleren. Iedereen mag voor zichzelf beoordelen of dat naïef was of niet. Want de Amerikaanse veiligheidsdiensten zeiden dat Rusland sowieso Oekraïne zou gaan binnenvallen. Ik vind dat interessant: wat zorgde ervoor dat Macron desondanks de diplomatieke kaart speelde? Ik denk dat hij tot het uiterste wilde gaan om het ergste te voorkomen. En wat de geheime diensten ook voorspellen, de toekomst is nooit zeker. Zolang Poetin Oekraïne nog niet was binnengevallen, dacht Macron, had de diplomatie nog een kans van slagen.’

Of deed hij het misschien voor zijn eigen reputatie?
‘Dat is een interessante gedachte. En dat is, denk ik, de waarde van de film: hij roept allerlei vragen op die de commentatoren kunnen analyseren. Wat niet wegneemt dat Macron ook écht een verbindende rol speelde in Europa. Wat ik fascinerend vind is de kunst van het compromis. Hoe verenig je 27 lidstaten rondom een visie? De manier waarop Macron de EU heeft geleid in een lastige periode was in mijn ogen solide.’

De documentaire is inmiddels door veel landen aangekocht, vertelt Lagache. ‘Hij heeft historische en politieke waarde. Ik heb de geschiedenis live meegemaakt. En ik geloof niet dat we eerder gesprekken tussen staatshoofden gezien hebben zoals je ze ziet in mijn film. En ik was niet eens op zoek naar sensatie en scoop. Het ging mij niet om zo’n telefoontje met Poetin, hoe spectaculair ook. Ik wilde het dagelijkse, diplomatieke handwerk in de coulissen van de Europese politiek laten zien. Dat is wat me interesseerde.’