Was Elsa de echte schepper van de readymade Fountain?

Kun je een onderhoudende film maken over een pispot? Wel als het gaat om Fountain, een porseleinen urinoir dat als kunstobject met de signatuur ‘R. Mutt’ voor het eerst in 1917 in New York opdook. Het pissoir werd toen anoniem ingezonden voor deelname aan een expositie op een New Yorkse avant-gardistische tentoonstelling. De tentoonstellingscommissie liet het object echter niet toe. De pot zou geen kunst zijn, concludeerden de meeste commissieleden, maar eerder neigen naar ‘beledigend’ en ‘onfatsoenlijk’. De pispot verdween van het toneel.

Jaren later, in 1936, doken er plotsklaps miniatuur namaakpispotjes op als onderdeel van het werk Boîte-en-valise gefabriceerd door de Franse kunstenaar Marcel Duchamp (1887-1968). Duchamp, van wie wordt beweerd dat hij de anonieme inzender van Fountain was, woonde en werkte in New York van 1915 tot en met 1918. In deze periode verzamelde hij ‘readymades’, voorwerpen die hij van straat plukte of in winkels kocht. Duchamp veronderstelde dat een anoniem vervaardigd, industrieel product ook artistieke waarde heeft. In 1950, in een periode waarin de aandacht en waardering voor ‘readymades’ en ‘objets trouvés’ (gevonden voorwerpen) groeide, vervaardigde Duchamp zijn eerste replica van Fountain. De replica behoort nu tot de vaste collectie van het Philadelphia Museum of Art en Duchamp wordt gezien als grondlegger van de conceptuele kunst.

In 2004 werd Fountain als invloedrijkste kunstwerk van de twintigste eeuw verkozen. Maar over welke Fountain hebben wij het hier eigenlijk? Het origineel uit 1917, dat tot op heden onvindbaar is? En, was het originele pissoir eigenlijk wel in 1917 door Duchamp aangeschaft en bewerkt als ‘readymade’ kunstobject? De documentaire Alreadymade van regisseur Barbara Visser ontrafelt het mysterieuze verhaal achter het veelgeprezen kunstobject en verklapt met de gevatte titel het antwoord. Niet Duchamp zou de schepper van Fountain zijn, maar de eigenzinnige Duitse avant-gardistische kunstenares Elsa von Freytag-Loringhoven, die in New York trouwde met een Duitse baron en daar bevriend raakte met Duchamp. Elsa ontpopte zich tot een dada-artiest. Ze liep regelmatig over straat in mannenkleding (met een arrestatie tot gevolg) en velen zagen haar als een ‘wandelend dada-sculptuur’. Maar het ontbrak de kunstenares aan contacten in de door mannen gedomineerde kunstwereld, waardoor belangrijke deuren gesloten bleven. In de origineel gemaakte Alreadymade wekt Visser Elsa letterlijk tot leven door haar digitaal te reconstrueren. De regisseur wil oorspronkelijkheid, auteurschap en identiteit uitdagen. Net zoals Fountain een eeuw geleden deed, maar dan nu met hedendaagse technieken.