In Shadow Game gidsen tienervluchtelingen ons door een onveilig Europa

Als Eefje Blankevoort (1978) en coregisseur Els van Driel (1976) op 1 oktober het podium betreden omdat hun film Shadow Game het Gouden Kalf voor beste documentaire heeft gewonnen, roept Blankevoort de jongens naar voren: ‘Mustafa! Jano! SK! Mohammed! Kom hier, nu!’ In een filmpje is te zien hoe de in pakken gestoken jongens naar voren snellen, waarna Van Driel begint te speechen. ‘Wat een reis. Vier jaar lang reisden wij door de schaduwwereld van Europa.’

Een paar weken later is het nog een keer raak: Shadow Game wordt tijdens het prestigieuze Prix Europa-gala in het Duitse Potsdam uitgeroepen tot beste Europese televisiedocumentaire van het jaar. Voor de film volgden Blankevoort en Van Driel vier jaar lang minderjarigen die op de vlucht waren vanuit oorlogsgebieden, dwars door Europa, in weer en wind, uitgehongerd en meer dan eens mishandeld of teruggestuurd door grenswachten en politie. Shadow Game is niet alleen een film, het is een transmediaal project dat ook een game bevat, een fotoserie van fotograaf Cigdem Yuksel, korte vervolgdocumentaires en, niet onbelangrijk, een serieus manifest om een appel te doen aan de Europese politiek. Als de VPRO Gids Eefje Blankevoort spreekt, is ze nog helemaal vol van Prix Europa, waar ze filmmakers uit heel Europa ontmoette voordat ze de trofee – een bronzen stier – in ontvangst nam.

Blankevoort: ‘Dat het verhaal nog zichtbaarder wordt. Er zíjn kinder- en mensenrechtenschendingen in Europa; elke vorm van aandacht daarvoor helpt. Zo’n Prix Europa helemaal. Die prijs is ooit in het leven geroepen door het Europees Parlement en de Europese Commissie. Met die stier komen we het Europees Parlement wel binnen.’

‘Ja, en zo voelt het ook voor de jongens. We hebben tijdens het Gouden Kalf-gala de hele dansvloer overgenomen, en zo veel meer gevierd dan alleen dat beeldje. Gevierd dat ze er zijn, dat ze nog leven. Maar ook dat ze na jaren in de schaduw worden gezíen. Ik vind dat het allergaafste aan het winnen van zo’n prijs: hoe het die jongens sterkt.’

‘“Ik krijg kortsluiting in m’n hoofd,” kreeg ik als reactie op dat filmpje dat we deelden van die dansende boys. Dat is exact wat bij ons allemaal moet gebeuren. Iedereen heeft het recht om asiel aan te vragen. Maar om dat recht uit te oefenen moeten deze tieners eerst een soort “Hunger Games 2.0” overleven om mee te mogen doen aan zo'n leuk gala. Absurd.’

‘Toen we dat voor het eerst hoorden waren we geschokt. De tocht naar en door Europa is levensgevaarlijk, waarom noemen ze het een game? Al snel begrepen we dat het een overlevingsmechanisme is. Als je het ziet als een missie, een volgend level, wordt de reis behapbaar. Zo hebben we de film ook opgebouwd. Je gaat in eerste instantie mee in hun ‘spel’, maar gaandeweg daal je af in de totale hel waar ze doorheen moeten. Het lijkt leuk, maar daarna zie je wat er nu, op dit moment, in Europa gebeurt. Letterlijk op de plekken waar jij en ik vakantie vieren.’

‘Vertrouwen winnen was belangrijk. Eerst hebben we veel rondgehangen op plekken waar vluchtelingen vastlopen. Speelden volleybal met ze, gingen koffie met ze drinken, vroegen: hoe gáát het met je? Alleen al dat we die vraag stelden, was voor die jongeren zo fijn. Sommigen waren al anderhalf jaar onderweg. Na toestemming van hen en van het eventuele thuisfront reisden we steeds een stukje mee. Superguerillastijl. We belden onze cameraman en waren soms zes dagen non-stop aan het filmen. Totdat de jongens weer “on game” moesten. Dan waren ze dagen offline, soms zelfs twee weken, omdat ze dan die helletocht door Kroatië moesten maken. Dat waren natuurlijk momenten dat wij zelf doodsbang waren. Leven ze nog? Zijn ze teruggestuurd?’

‘Veel alleenreizende kinderen worden in elkaar geslagen, gemarteld zelfs. De film heet Shadow Game, naar de “game’ die de jongens gedwongen moeten spelen. Maar het slaat ook op de EU, die een ongelofelijk schimmig spel speelt. Tegen Kroatië wordt bijvoorbeeld gezegd: jullie mogen toetreden tot het Schengengebied als jullie de grenzen goed bewaken. Gebruiken ze daarbij veel geweld dan worden ze op de vingers getikt, maar tegelijkertijd krijgen ze wel een zak geld als ze deze jongeren tegenhouden. Die hypocrisie is gekmakend.’

‘Een goeie film maken was een doel op zich, maar zo’n film is ook een middel om iets aan te kaarten. Voor mij is dit hét verhaal van onze tijd. We gaan in Europa prat op mensenrechten, maar toch laten we dit gebeuren. Ik kan me niet voorstellen dat ik níet meer zou doen dan alleen een film maken. Ik zou niet kunnen zeggen: nou, dat was leuk. En dankjewel voor het Gouden Kalf.’

‘Voor mij klopt dat gewoon niet. Els en ik zijn geëngageerde makers. Je mag ons zelfs activistisch noemen, we willen mensen activeren iets te doen. Het woord activist is de laatste tijd bijna besmet geworden, wat ik bizar vind. Dat we op het punt zijn aangekomen dat we het verdedigen van mensenrechten activistisch noemen. Laat het maar even bezinken. Dat is best heftig. Ik vind zelf dat journalistiek veel geëngageerder mag. En dan bedoel ik niet dat we nog meer meningen nodig hebben. Nee, tot het gaatje gaan om de macht te controleren en om bloot te leggen wat er precies gebeurt.’

‘Daar moet ik even over nadenken. We proberen al heel lang om medejournalisten mee te krijgen om dit thema op de agenda te zetten. Toen we drieënhalf jaar geleden voor het eerst in Bosnië filmden, hebben we gelijk een actualiteitenprogramma gebeld: jongens, jullie moeten hier nu in de bosjes gaan liggen, want wat hier gebeurt kán niet. Maar hun reactie was: het is nog niet zó erg, het is nog niet in het nieuws. Ook ngo’s zeiden: heel belangrijk, maar we hebben andere beleidsplannen voor de komende jaren. En nu er dan eindelijk aandacht voor is, begint iedereen achter elkaar aan te rennen. Dat mediacircus vind ik gekmakend. Ja, we zijn een petitie gestart om de jongens uit de film in het Europees Parlement te krijgen. Tegen mensen die meer willen doen dan hun stem geven, zeggen we: word vrijwilliger of doneer. Daarvoor hebben we een aantal goede doelen uitgekozen. Daarvan kun je je afvragen: is dat nog de taak van de journalistiek? Maar we willen mensen graag handvatten geven om te handelen, zodat ze na het zien van de film niet moedeloos achterblijven.’

‘Dat is de politiek al heel lang. Maar ik denk dat we als journalisten wel de taak hebben om hier vol op te blijven zitten. Niet alleen nu de pushbacks, het terugsturen van vluchtelingen, even in de aandacht staan. Dit moet hoog op de agenda blijven. Want ik ben niet optimistisch gestemd, ik vrees dat we, omdat de situatie alleen maar erger wordt, ook hierna door moeten gaan op dit thema.’

‘Op het contact met de jongens. Op hoe ze groeien, hoe ze andere mensen inspireren. Sommigen bloeien zó op. Zoals Shiro, die moest jarenlang kinderarbeid doen in Turkije en had zichzelf uitgeschakeld. Hij had gewoon geen emoties meer. We filmden hem toen hij in Nederland voor het eerst in zeven jaar weer naar school ging. Dat hij daar om zijn eigen grapjes lachte was zó fantastisch om te zien. Ik ben er trots op dat we een ander narratief hebben neergezet. Ik denk dat we daar echt in geslaagd zijn. Ook door niet óver mensen een film te maken, maar mét mensen. Dat is ook een verschuiving waar ik heel erg voor ben. Vroeger maakte je een verhaal óver mensen, maar dat is voor mij niet meer de manier om verhalen te vertellen.’

‘Shadow Game is gebaseerd op zeer grondige, jarenlange journalistieke research. We leggen de misstanden aan onze Europese grenzen bloot, vanuit het perspectief van kinderen. Zo'n film, door de ogen van kinderen, maak je samen mét die kinderen. Dat kan niet anders. Maar maakt dat ons minder onafhankelijk?’

‘We willen zo veel mogelijk handtekeningen verzamelen voor ons manifest en die jongens in het Europees Parlement krijgen. We zeggen: deze jongens hebben al 5000 kilometer afgelegd, help ze die laatste paar kilometer naar het Parlement te overbruggen. Daar nemen we ons publiek nu heel erg in mee. En het gave is: mensen haken aan, op allerlei manieren. Ze doneren, organiseren vertoningen, worden vrijwilliger of taalcoach. Het is ook geen hermetisch project. De oproep is: heb je een goed idee, doe mee!’

‘Geef ze mijn nummer maar, haha.’ 

‘Ja, laat ze eerst de film maar gaan kijken.’