Vroeg verloren: Liesbeth Rasker moest weggestopt verdriet onder ogen komen

Smurrie. Dat mooie woord valt heel vaak in dit gesprek met Liesbeth Rasker en Tessa Louise Pope, makers van de documentaire Vroeg verloren. Je moet namelijk je eigen smurrie in durven om ergens te komen, zo luidt Popes filosofie. ‘In de akeligheid en de stekeligheid,’ verduidelijkt ze. ‘Het begrip smurrie kwam ook al langs in The Origin of Trouble, mijn eindexamenfilm over de scheiding van mijn ouders. Als je weet hoe je pijn eruitziet, als je weet wat je eigen smurrie is, dan pas kun je bewegen. Dan kun je handelen, iets veranderen.’

Deze uitspraken zijn kenmerkend voor het type regisseur dat Tessa Louise Pope is: haar intieme documentaires zijn in feite film en therapie in één. In The Origin of Trouble (2016) behandelt ze de scheiding van haar ouders, in Overtijd (2020) opent ze het gesprek over de impact van abortus en in Vroeg verloren zien we hoe Liesbeth Rasker, nadat ze het jarenlang heeft weggestopt, eindelijk de rouw en het verdriet om de dood van haar moeder onder ogen ziet.

Dit proces wordt op zo’n subtiele manier in beeld gebracht – en door de verhalen van vier lotgenoten ook breder getrokken – dat Vroeg verloren veel meer is dan een egodocument. De VPRO-documentaire gaat via het verhaal van Rasker ook over het algehele ongemak rond de dood, rouw en verdriet. Een thema dat de laatste jaren in de belangstelling staat; Rasker maakte er ook de podcastserie Dag voor dag over.

Vroeg verloren is een documentaire die rijk is aan archiefbeeld van het gezin Rasker. Vader Frans Rasker is namelijk zelf filmproducent en heeft vroeger uren en uren aan homevideo’s geschoten. Wijlen zijn vrouw Liesbeth Hendrikse was hoofdredacteur van Elle – geen wonder dat zowel dochter Liesbeth (schrijver, influencer en podcastmaker) als haar zus Barbara (partner bij Features Creative Management) in de media belandden.

Liesbeth Hendrikse overleed in 1998 op 44-jarige leeftijd aan darmkanker. Schrijver Renate Dorrestein, haar beste vriendin, vervulde na Hendrikses dood een moederrol voor Liesbeth. Toen Dorrestein in 2018 overleed, eveneens aan kanker, sloeg dat Liesbeth zozeer uit het lood dat ze zich realiseerde dat ze ook met het overlijden van haar moeder aan de slag moest. Eerst via de podcast Dag voor dag, waarna producent Hazazah haar koppelde aan documentaireregisseur Tessa Louise Pope. Verschillende filmplannen verder, en jaren later, is Vroeg verloren er.

‘Ik wilde eigenlijk geen documentaire over mezelf maken,’ zegt Liesbeth Rasker (1988). ‘Ik dacht: ja jeetje, er zijn zo veel mensen die veel ergere dingen hebben meegemaakt. Het is me na de dood van mijn moeder allemaal alsnog heel goed afgegaan, het leven: ik ben gezond, ik heb een huis, het heeft me nooit aan iets ontbroken. Dus wie ben ik om hier dan een heel zielig verhaal op te gaan hangen? Meid, get over yourself, dat soort dingen heb ik nogal veel tegen mezelf gezegd.’

‘Ja, het heeft veel kneedwerk vereist,’ lacht Tessa Louise Pope (1988). ‘Om Liesbeth mee te krijgen in de gedachte dat haar smurrie wel degelijk filmwaardig was. En dat haar verhaal het persoonlijke oversteeg.’

Vier jaar heeft het uiteindelijk geduurd om Vroeg verloren te maken. Rasker: ‘Tessa is een heel goede filmmaker, die niet bang is om te komen halen wat nodig is voor de documentaire. Maar ik kan behoorlijk wat verdedigingslinies opwerpen en dan niet bepaald aardig reageren. Dat heeft Tessa ook wel meegemaakt, die versie van mij. Gelukkig heeft het haar nooit afgeschrikt en is de film er gekomen.’

Rasker is door de documentaire anders naar de dood van haar moeder gaan kijken. ‘In staat zijn om haar te missen is een heel nieuwe ervaring voor me. Het lijkt zo voor de hand liggend, maar voor mij was het echt een eurekamoment: o, mijn god, inderdaad, ik mis haar! Ik zei namelijk altijd, dat was zo’n slagzin van me geworden: nee, ik mis mijn moeder niet, want ik heb haar nooit werkelijk leren kennen. En ik heb het talent om de dingen in een in beton gegoten variant te vertellen, zodat niemand me gaat bevragen. Mensen blijven dan maar op veilige afstand en denken: nou oké, ze zal het wel weten. Maar dat werd nu, met de film, allemaal omvergeschopt. Ja, ik mis mijn moeder: haar persoonlijkheid, haar veiligheid, warmte, stabiliteit, liefde. En het gekke is: bij het haar opnieuw leren kennen, ging ze opnieuw dood. Dus er kwam ook weer een nieuw rouwproces op gang. Ik ken mijn moeder zoveel beter nu, door het maken van deze documentaire en het zien van alle archiefbeelden van haar; ik mis haar opeens voortdurend! Maar doordat ik dat verdriet omhoog heb gehaald, voel ik me wel extra verbonden met haar en heb ik het gevoel dat ze meer bij me is. En dat is ook juist fijn. Ze voelt veel meer om me heen de hele tijd.’

Pope: ‘Ja, jij bent echt gegaan van “mijn moeder is dood, maar dat is oké hoor” naar “mijn moeder is dood, niet zo oké. Ik mis haar”. Het vraagt veel moed om je eigen slagzinnen te ontmantelen, om je eigen harnas te bekijken. Maar ik denk wel dat dat een voorwaarde is om überhaupt rouw te kunnen beleven. Je moet jezelf losweken uit “ik ben oké”, want als er iemand die dicht bij je staat is doodgegaan, ben je per definitie niet oké. Ik denk dat veel van mijn documentaires routes zijn om ingewikkelde gevoelens een podium te geven. En Liesbeth heeft dat bij uitstek gedaan. Met horten en stoten heeft zij haar ingewikkeldheden in het licht gezet. Dat is wat rouw ook verdient. Laten we elkaar helpen om daarin te duiken, in plaats van er zo snel mogelijk uit te komen.’

Rasker: ‘Ja, we zijn in onze cultuur zo onhandig en onkundig als het gaat om verdriet. Dat moeten we altijd meteen wegpoetsen. Maar waarom mag verdriet er niet zijn? Laat het bestaan, het hoeft niet altijd opgelost te worden. Als iemand een dierbare verloren heeft, zeggen we: veel sterkte. Waarom zeggen we niet: veel zachtheid, of: veel liefde? Oké, dat klinkt misschien klef, maar de stemming is nu echt te veel: hou je taai, want we moeten door.’

We moeten door, dat was ook de boodschap in het gezin Rasker: na de dood van Liesbeths moeder moest alles vooral normaal en leuk blijven. Een van de spannendste en ontroerendste scènes uit Vroeg verloren is het gesprek waarin Liesbeth haar vader Frans hiermee confronteert. Een gesprek dat maandenlang werd uitgesteld, vertelt Rasker. ‘Ik was heel erg bang dat mijn vader van zijn voetstuk gegooid zou worden. Dat je zou denken dat hij iets verkeerd heeft gedaan, en dat is niet zo. Het is gewoon zo ingewikkeld, je bent als kind blind loyaal aan je ouders – zeker als je er nog maar één hebt. En al helemaal als die ene ouder, zoals mijn vader, altijd alles in het werk heeft gesteld om zijn kinderen zo gelukkig mogelijk te maken. Ik heb het lang als een soort hoogverraad gezien om daar überhaupt kanttekeningen bij te zetten. Ik wist dat de film dit gesprek nodig had, maar ik ben wel zo’n beetje richting die opnames gedúwd, met mijn hakken nog stevig in het zand. Gelukkig heeft het mijn vader en mij echt goed gedaan. We begrijpen elkaar nu beter. En ik waardeer het enorm dat hij dit gesprek op zijn 78ste nog zo grootmoedig is aangegaan.’

Pope: ‘Zoiets is natuurlijk eng en ontregelend. Haar vader zei na afloop: “Normaal gesproken was ik al tien keer opgestaan om koffie te maken, dan had ik gewoon gezegd: we gaan nu weer even over boeken praten of over films.” Maar de setting van een documentaire dwingt je om iets af te maken, dat is de magische aanwezigheid van de camera. Ik ben heel trots op Liesbeth dat ze dit gesprek uiteindelijk heeft gevoerd. Dat ze de afslag van de smurrie durfde te nemen.’