Free at Last: indrukwekkend drieluik toont dat de wonden van de apartheid nog niet zijn geheeld

11 februari is het 35 jaar geleden dat Nelson Mandela vrijkwam na 27 jaar gevangenschap. Hoe gaat het nu met zijn land? In de documentairetrilogie Free at Last: Onopgeloste verhalen over apartheid wordt duidelijk dat de wonden van de apartheid nog niet zijn geheeld. Misdrijven uit die tijd hebben zelden tot veroordelingen geleid, tot grote frustratie van overlevenden en nabestaanden, die blijven strijden voor gerechtigheid.

Nadat Mandela in 1994 president van Zuid-Afrika was geworden, werd besloten de zogeheten Waarheids- en Verzoeningscommissie (WVC) – Engelse naam: Truth and Reconciliation Commission (TRC) – op te richten onder leiding van de aartsbisschop Desmond Tutu om onderzoek te doen naar mensenrechtenschendingen uit het verleden, gepleegd door zowel pro- als antiapartheidsgroepen. De resultaten bleken echter teleurstellend voor families die gerechtigheid en verantwoording hadden verwacht. Na jaren van pijnlijke, emotionele hoorzittingen verleende de commissie in sommige gevallen amnestie en er werden 300 zaken aanbevolen voor vervolging, maar tot op de dag van vandaag is geen van deze verdachten in de gevangenis beland.

Waarom het recht zijn loop niet heeft gekregen, wordt onderzocht in Free at Last. De makers onderzoeken enkele onopgeloste misdaden uit het apartheidstijdperk door te praten met getuigen, families en daders. Het is een productie van de VPRO, onder eindredactie van Barbara Truyen, in samenwerking met ZDF en de Zuid-Afrikaanse staatsomroep SABC, die ook in Duitsland en Zuid-Afrika wordt uitgezonden.

Free at Last is een uniek project: nooit eerder werden zo veel perspectieven op de geschiedenis van de apartheid verenigd. De filmmakers spraken met nabestaanden van slachtoffers van geweld gepleegd door het apartheidsregime, maar ook met witte politici uit die tijd, zwarte politici uit Mandela’s regering, de dochter van een gewelddadige witte politieman die besloot zich tegen haar vader te keren, een zwarte ANC-strijder die gedwongen werd zijn eigen volk te verraden, overlevenden van een bomaanslag én de witte terrorist die de aanslag uitvoerde. Al deze perspectieven maken Free at Last – een documentaire waaraan meer dan drie jaar is gewerkt – een uitzonderlijk complexe en rijke vertelling, die mogelijk ook discussies zal losmaken in Zuid-Afrika.

Free at Last is een documentairetrilogie van Misha Wessel en Thomas Blom, het duo achter de Emmygenomineerde documentaire The Hunt for Gaddafi’s Billions, en de Zuid-Afrikaanse filmmaker Xoliswa Sithole (spreek uit: Sitóle), die Bafta’s won voor haar documentaires Orphans of Nkandla (2004) en Zimbabwe's Forgotten Children (2011). We gingen met de drie makers in gesprek over het drieluik.

Misha Wessel: ‘We kregen het idee voor dit project toen Thomas Blom en ik in 2017 in Zuid-Afrika waren voor een andere documentaire. De zaak van Ahmed Timol was daar toen in het nieuws. Ahmed was een 29-jarige antiapartheidsactivist die in 1971 in politiehechtenis zat toen hij volgens de officiële versie uit het raam sprong en stierf. Zijn familie heeft dit nooit geloofd en vocht decennialang om de zaak voor de rechter te krijgen. Het strafproces werd vaak uitgesteld en de man die terechtstond voor de moord stierf een natuurlijke dood voordat hij veroordeeld kon worden. Dus het recht kreeg zijn loop niet en we ontdekten dat dit eigenlijk voor alle zaken gold die door de Waarheids- en Verzoeningscommissie voor vervolging waren aanbevolen. Het was ook nog steeds onduidelijk waarom zaken werden getraineerd. Daardoor raakten we gefascineerd en begonnen we aan het onderzoek voor deze film.’

Toen Wessel en Blom al twee jaar aan de film hadden gewerkt, realiseerden ze zich dat ze dit project niet zonder een zwarte Zuid-Afrikaanse maker konden voltooien. Ze vroegen Xoliswa Sithole om zich bij hen aan te sluiten.

Thomas Blom: ‘Xoliswa, die zich in november 2023 bij ons aansloot, is een volledig onafhankelijke filmmaker en een heel wijs persoon. Onvermijdelijk hadden we de film zonder haar perspectief door een witte lens gemaakt. Ze hielp ons bijvoorbeeld ervoor te zorgen dat zwarte mensen genoeg tijd op het scherm kregen. Anders kon het een witte-excuses-toer worden. En dankzij haar zijn er niet alleen zwarte slachtoffers, maar ook zwarte mensen met autoriteit, zoals Sydney Mufamadi, die minister was onder Mandela.’

Sithole stelde ook voor om slachtoffers voortaan ‘overlevenden’ te noemen. En ze spreekt Xhosa en Zulu, wat haar in staat stelde om met overlevenden te praten die geen Engels spreken.

Blom: ‘Er is een jonge man in de serie die als kind zijn ouders verloor. Ze werden beiden vermoord door witte mensen. Op een gegeven moment breekt hij in de serie in tranen uit, maar dat gebeurde in een veilige setting die Xoliswa had gecreëerd en nadat ze een strijdlied voor hem had gezongen.’

Free at Last brengt in herinnering dat Zuid-Afrika’s problemen na het einde van de apartheid verre van voorbij waren. Begin jaren negentig werd de apartheid afgeschaft, het verbod op het ANC werd opgeheven en Mandela werd vrijgelaten. Veel witte politici, ambtenaren en militairen konden de nieuwe situatie echter niet accepteren. Ze financierden, trainden en bewapenden een andere zwarte factie, de IFP, om tegen het ANC te vechten. Er werden naar schatting 14.000 tot 16.000 mensen gedood bij deze gevechten. Mandela zei zich verraden te voelen door de Nationale Partij en premier Frederik de Klerk.

Rond deze tijd moest worden besloten wat voor proces er zou komen: een Neurenbergachtig tribunaal om apartheidsfunctionarissen – en misschien ook ANC-leden – voor hun misdaden te berechten. Een nieuw feit dat door de serie wordt onthuld, is dat vóór de oprichting van de Waarheids- en Verzoeningscommissie de meerderheid van het ANC eigenlijk iets anders wilde: blanket amnesty, wat algemene gratie voor beide partijen zou hebben betekend.

Dat leek oneerlijk omdat, zoals Xoliswa Sithole het stelt, ‘de misdaden van het ANC een druppel in de oceaan waren vergeleken met de misdaden van het apartheidsregime’.

Wessel: ‘Maar met een Neurenbergachtig tribunaal zou de hel zijn losgebarsten. Het was een compromis. Ze probeerden het land bij elkaar te houden. Het stond op de rand van een burgeroorlog.’

Sithole: ‘Het was een groot compromis van het ANC. Ik moet witte mensen vaak uitleggen dat er geen morele gelijkwaardigheid is tussen de misdaden die gepleegd zijn door het ANC en die van het apartheidsregime. Zwarte mensen werden al meer dan 400 jaar onderworpen aan koloniale heerschappij. Hun misdaden waren verzetsdaden. Zwarte mensen leefden onder bezetting. Maar de Waarheids- en Verzoeningscommissie behandelde hen op hetzelfde niveau, en in die zin heeft het ANC zijn volk verraden.’

Sithole: ‘Bij de WVC werden alleen de “voetsoldaten” van het ANC en de apartheid berecht, niet de leiders. Niet het systeem van apartheid, niet de politici en generaals, niet de grote bedrijven die ervan profiteerden. Veel jonge mensen zijn boos en vinden dat Mandela hen verraden heeft, want in veel opzichten hebben witte mensen nog steeds de macht. Zwarte jongeren zeggen: we zijn nog steeds tweederangsburgers. Witte mensen hebben nog steeds economische macht. Zwarte mensen hebben wel politieke macht, maar we zijn nog altijd een van de meest ongelijke samenlevingen ter wereld en de ongelijkheid is erger geworden sinds de apartheid dertig jaar geleden eindigde. Die jonge mensen bewonderen Che Guevara en Fidel Castro meer dan een vredesfiguur als Mandela.’

In Free at Last zien we dat Mandela na zijn vrijlating een bezoek bracht aan de weduwe van de politicus die hem gevangen had gezet: Hendrik Verwoerd, die ook werd beschouwd als de architect van de apartheid. En om apartheid in het buitenland te verkopen had Verwoerd het met een vaderlijk glimlachje ‘a policy of good neighbourliness’ genoemd. Mandela werd bekritiseerd om zijn bezoek aan de weduwe Verwoerd: sommigen vonden dat hij te ver ging om witte mensen tegemoet te komen in zijn poging om het land te verenigen.

Sithole: ‘Maar Mandela meende het.’

De documentaire toont in schokkend detail hoever de misdaden van het apartheidsregime gingen. Zwarten werden vaak door Afrikaners in elkaar geslagen ‘voor de lol’, zonder enige aanleiding. En in 1960 was er het vreedzame protest in Sharpeville, waar de politie op de ongewapende zwarte menigte schoot. Free at Last belicht ook de doodseskaders – zoals de eenheid waarvan Eugene de Kock jarenlang de leider was –, die ANC-leden op gruwelijke manieren martelden en vermoordden.

Maar wie waren nu de hoofdschuldigen? De Kock was een zeer gewelddadige man, hij deed met zijn dikke brillenglazen denken aan een slechterik uit een James Bondfilm, maar De Kock en zijn collega's beweerden dat ze alleen bevelen opvolgden. In 1995 werd hij veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf, maar de politici en de generaals gingen vrijuit.

Een van hen verschijnt in Free at Last: Roelf Meyer, die werkte als onderminister van Adriaan Vlok, de minister die leiding gaf aan de politie-eenheden in de kabinetten van Botha en De Klerk. Meyer beweert dat hij niets wist van de gruweldaden die De Kock pleegde, maar hij spreekt zichzelf tegen. Zo zegt hij dat zelfs Adriaan Vlok van niets wist, omdat De Kock dingen deed waarvan Vlok niet op de hoogte was. Tegelijk zegt hij ook dat Vlok het wel wist, maar ervoor koos het hem niet te vertellen. ‘Vlok sloot me buiten.’ Die twee beweringen kunnen niet allebei waar zijn. Roelf Meyer in Free at Last: ‘Als ik er nu op terugkijk, had ik meer vragen moeten stellen.’

Mensenrechtenactivist Yasmin Sooka, een voormalig lid van de WVC-commissie, heeft een andere kijk. ‘Natuurlijk wisten ze het,’ zegt ze in de documentaire. Volgens Sooka beroepen politici zich op wat ‘plausible deniability’ wordt genoemd, een vaak gebruikte strategie om verantwoordelijkheid te vermijden door te zeggen dat je simpelweg van niets wist. En vaak is het moeilijk om het tegendeel te bewijzen.

Blom: ‘In de jaren tachtig begonnen men te beseffen dat het apartheidsregime onhoudbaar was, vanwege alle internationale sancties en de groeiende weerstand in het land.’

Sithole: ‘Het land ging failliet.’

Wessel: ‘De Afrikaner politici en ambtenaren vernietigden bewijs. Dus dat zou wel een probleem zijn geweest voor een Neurenbergachtig tribunaal.’

De WVC heeft 300 zaken aanbevolen voor vervolging. Maar tot op de dag van vandaag zit, zoals we in Free at Last zien, geen van die daders in de gevangenis. Zaken worden eindeloos uitgesteld, wat frustrerend is voor de familieleden van slachtoffers – ook omdat de misdaden dertig of veertig jaar geleden zijn gepleegd en de daders nu een voor een sterven.

Waar komt die terughoudendheid om te vervolgen vandaan? Ook hier onthult de documentaire een nieuw feit. Een voormalig adviseur van president Thabo Mbeki (die regeerde van 1999 tot 2008) zegt: ‘Er is geen politieke wil om te vervolgen.’ De verklaring daarvoor is: als witte mensen worden vervolgd, komen ze ook achter ons aan.

Blom: ‘Maar mensenrechtenactivist en oud-WVC-lid Yasmin Sooka dringt aan op een nationale enquête naar de vraag waarom er geen vervolgingen zijn. Ook ngo’s vechten daarvoor. En hopelijk zal onze serie druk uitoefenen.’

Wessel: ‘Het drieluik wordt in maart in Zuid-Afrika uitgezonden. We zijn erg benieuwd wat het teweeg zal brengen. Misschien leidt het tot meer onderzoek. Dat zou geweldig zijn.’

Ook al leidden de aanbevelingen van de Waarheids- en Verzoeningscommissie niet tot veroordelingen, toch wil Sithole niet te negatief zijn over de WVC. ‘Er kwam veel naar buiten. Voor sommige mensen was er heling en catharsis.’

En soms ook vergeving. Bisschop Desmond Tutu schreef een boek met de titel No Future Without Forgiveness. Maar in Free at Last zien we hoe moeilijk het kan zijn om te vergeven.

Blom: ‘Als er geen gerechtigheid is, vraag je iets heel groots. Hoe kun je vergeven als er geen gerechtigheid is geweest? Als de mensen die je familielid hebben vermoord nog steeds vrij rondlopen?’

Sithole: ‘Sommige witte mensen zeggen: let’s move on! Maar het is niet aan jou om dat te zeggen. Bovendien is vergeving persoonlijk: ik houd er niet van om wrok te koesteren, persoonlijk vergeef ik liever. Maar het is niet aan ons om te zeggen of iemand moet vergeven.’

De titel van de serie verwijst naar de overwinningsspeech van Nelson Mandela toen hij in 1994 de eerste zwarte president van Zuid-Afrika werd. Hij zei: ‘We kunnen luid van de daken schreeuwen: free at last, eindelijk vrij!’ Maar dat bleek voorbarig.

Sithole: ‘We zijn politiek bevrijd maar we hebben geen economische vrijheid. En het recht heeft zijn loop niet gekregen.’

Sithole: ‘Het is mogelijk. Zuid-Afrika blijft me verbazen. We vechten, we staan op en zeggen: het is genoeg nu. Ik weet zeker dat er ergens onderweg iets gaat gebeuren. Zuid-Afrika is pas dertig jaar onafhankelijk. We moeten geduld hebben. Het is een lange reis.’