In ‘Gebroken spiegels’ rekende Marleen Gorris af met de heteroseksuele mannenblik

‘Waarom komen we steeds uit op de rollen van huismoeder, verleidster of gruwelvrouw?’ vraagt filmcriticus Basje Boer zich af in haar essaybundel Pose, waarin ze vrouwelijke archetypen analyseert die je vaak in films ziet. Deze clichés werden door regisseur en scenarist Marleen Gorris op de korrel genomen in haar feministische pamflet Gebroken spiegels (1984) door vrouwen vanuit twee verschillende perspectieven in beeld te brengen. De thriller – die onlangs werd gerestaureerd door Eye Filmmuseum – staat centraal in een nieuwe aflevering van Op de vijfde rij… , een podcastserie met opmerkelijke filmverhalen van vroeger en nu.

Gebroken spiegels opent naargeestig: in een grauwgrijs landschap sjouwt een anonieme man met een in doeken gewikkeld lijk. Maar vlak voordat hij zich ontdoet van zijn slachtoffer pakt hij het lichaam nog even uit. Zijn beige regenjas wappert in de wind. Dan maakt hij een polaroidfoto van de naakte vrouw.

Een kleine tien jaar voor Gebroken spiegels uitkwam, introduceerde filmcriticus Laura Mulvey het begrip ‘male gaze’. Het was haar namelijk opgevallen dat het de witte, heteroseksuele, mannelijke blik van de camera(man), de scenarioschrijver en de regisseur is die de blik van de kijker stuurt. Vrouwen worden in films op een stereotiepe manier in beeld gebracht, aangezien de meeste films door mannen worden gemaakt. En, aldus Mulvey, met diezelfde blik kijken we in het dagelijks leven ook naar elkaar, vrouwen eveneens: zij zijn niet alleen bezig met hoe zij zelf worden bekeken, maar bekijken andere vrouwen ook met een male gaze.

het artikel gaat verder onder het kader

‘Mannen verlieten de bioscoop na afloop van de film agressief en verontwaardigd, of bedeesd en muisstil. Vrouwen daarentegen voelden zich opgewekt, gesterkt en zelfbewuster,’ constateerde de Filmkrant in 1984. Gebroken spiegels werd destijds gezien als een extreme film, beaamt televisie- en filmrecensent Hans Beerekamp (1952) via Skype. ‘Alhoewel hij bij intellectuele kringen beter viel dan bij het grote publiek. De meeste mensen waren zich toen nog niet bewust van de male gaze.’

Gorris bracht de theorie van Mulvey vernuftig in beeld: ze liet de vrouwelijke personages op twee verschillende manieren filmen door cameraman Frans Bromet. Als de vrouwen onder elkaar zijn, krijgen we alles vanuit hun perspectief te zien en horen we ze bijvoorbeeld met dedain kletsen over hun clientèle. Zijn er mannen in de ruimte aanwezig, dan kijken we door hun ogen – letterlijk en figuurlijk – neer op de vrouwen: ze worden objecten. Aan het einde van Gebroken spiegels rekent Lineke Rijxmans Diane radicaal af met de mannenblik: ze schiet haar spiegelbeeld aan scherven.

We vragen Beerekamp of hij het werk van Gorris destijds als confronterend ervoer. ‘Met twee van haar drie uitgesproken feministische films had ik een ingewikkelde relatie. De stilte van Christine M. stelt op een heel abstracte manier de machtsongelijkheid tussen mannen en vrouwen aan de kaak door het in het absurde te trekken. Dat gebeurt op zo’n manier dat je er alleen nog maar om kunt lachen. Die film was zijn tijd ver vooruit. Voor het Oscarwinnende Antonia was ik dan weer allergisch, omdat het een volledig van de werkelijkheid losgezongen sprookje is. Ik kon niet tegen die weeïgheid. Gebroken spiegels is daar het spiegelbeeld van: een en al somberheid en vreugdeloosheid. Het is zowel een parabel als een realistisch verhaal over de morsigheid van sekswerk. Die twee benaderingen bijten elkaar een beetje, vond ik. Heteroseksualiteit wordt neergezet als een karikatuur, wat binnen het radicale “paarse feminisme” van toen paste. In De stilte van Christine M. zijn de machtsverhoudingen juist heel mooi geabstraheerd, maar tijdens Gebroken spiegels dacht ik als man weleens: come on!’

Onlangs nam Hans Beerekamp een podcast op met Basje Boer over de male gaze voor filmtheater Het Ketelhuis (hier te beluisteren: ketelhuis.nl/podcast). Ze ontdekten dat de ‘sterke, onafhankelijke hoer’ in de mainstreamfilm bijna een opzichzelfstaande categorie is binnen de vrouwenrollen. Is dit de pose waarmee vrouwen zich kunnen losmaken van knellende clichés en stereotypen? Niet per definitie, concluderen ze. Zo heeft Catherine Deneuve de touwtjes wel in handen in Belle de jour (1967), maar uiteindelijk wordt de Française toch vooral neergezet als mannenfantasie: wellustig en aantrekkelijk. Gebroken spiegels houdt het midden tussen het feministische monument Jeanne Dielman (Chantal Akerman, 1975) – dat zich wél weet te onttrekken aan de mannelijke blik – en Red Light (Halina Reijn, 2021), de in het #MeToo-tijdperk geproduceerde dramaserie, waarin de tegenpool van een Amsterdamse sekswerker een operazangeres is in plaats van een huismoeder.

Pang! Het spiegelbeeld van de vrouw uit Gebroken spiegels is aan gruzelementen. Maar hoe nu verder? Basje Boer houdt in haar boek een pleidooi voor het rollenspel in het echte leven. Gezellige schoolpleinmoeder, wellustige sekswerker, stuntelende sukkel of krachtige powervrouw? Het kan allemaal, zolang je je ervan bewust bent dat het spelen van een rol geen enkele verplichting is en losstaat van gender. Beerekamp meent dat de sleutel onder andere in humor te vinden is. ‘Red Light was realistisch, maar had ook een ironische ondertoon. En dat is nu precies wat ik miste in Gebroken spiegels.’