Mattea Weihe over vluchtelingen

Hulporganisatie Sea-Watch is opgericht om vluchtelingen uit de Middellandse Zee te redden en in veilige landen af te leveren. Vorig jaar juni kwam de Duitse ngo in het nieuws toen kapitein Carola Rackete door de Italiaanse autoriteiten gearresteerd werd, nadat ze zonder toestemming een boot vol vluchtelingen had aangemeerd in de haven van Lampedusa.

De Duitse Mattea Weihe (28) deed tot nu toe mee aan drie missies van Sea-Watch en verricht daarnaast lobby- en bureauwerk voor de organisatie. Ze kent theorie en praktijk van migratieproblematiek en vluchtelingenhulp, want eerder werkte ze op Lesbos voor Refugee Rescue en hielp ze vluchtelingen in een Syrische nederzetting in Libanon.

In maart vertrekt Weihe naar Niger, waar ze onderzoek naar migratie zal gaan doen voor het GIGA Institute of Middle East Studies (IMES). Daarnaast blijft ze als vrijwilliger actief bij Sea-Watch.

Wat was de oorspronkelijke missie van Sea-Watch?
Weihe: ‘Het doel was eigenlijk niet mensen redden, maar informatie verzamelen over migratie in het Middellandse Zeegebied. We wilden een black box zijn van alles wat daar gebeurt met betrekking tot vluchtelingen. Daarom heten we Sea-Watch en niet Sea-Rescue. We filmen rubberboten vol vluchtelingen en delen die beelden met de wereld. We zijn begonnen met een klein vissersbootje, Sea-Watch 1, dat missies uitvoerde rond de Griekse eilanden.

Al snel besloten we ook reddingsoperaties te gaan doen met een groter schip, de Sea-Watch 2. Op foto’s uit 2016 kun je zien hoe volgeladen de Sea-Watch 2 was, inclusief de reddingsboten eromheen, omdat het schip zelf te klein was. Daarom hebben we een nog grotere boot gekocht, de Sea-Watch 3. Die is vijftig meter lang. Ik ben op een missie geweest met 640 mensen aan boord, het is krankzinnig hoeveel mensen er mee kunnen. We zijn nu alweer bezig met een vierde boot, een nog iets grotere.’

Hoe vaak redt Sea-Watch vluchtelingen?
‘Dat wisselt erg. Als het stormt vertrekken er geen boten vanuit Libië, maar als het mooi weer is en de wind staat gunstig dan komen ze soms wel met vijftien boten tegelijk. Ik ben op drie missies geweest met Sea-Watch. Op een daarvan gebeurde een maand lang niks. Tijdens een andere gebeurde twee weken lang niets en toen waren er in drie dagen plotseling acht boten. In 2015 heeft Sea-Watch weleens dertig boten met vluchtelingen op een dag moeten redden.’

Tijdens een missie van Sea-Watch bent u actief als intercultureel mediator, wat is dat?
‘Ik ben verantwoordelijk voor het contact met de vluchtelingen op de rubberboot, dus ik moet de talen spreken van de mensen die we redden. Ik spreek Arabisch en Frans. Daarnaast moet je de lokale culturen, tradities en politieke situaties kennen om de situatie van een individuele vluchteling te begrijpen. Vandaar de benaming intercultureel mediator. Ik help natuurlijk ook met andere dingen mee: ik deel reddingsvesten uit, zorg dat iedereen rustig blijft en niet overboord springt, dat niemand zich bezeert.

Ook kijk ik of er kwetsbare personen zijn – zoals kinderen, zwangere vrouwen, zieken – en of er mensen overleden zijn. Een meisje van zestien uit Nigeria dat helemaal alleen is, heeft speciale aandacht nodig. Je moet er ook op bedacht zijn dat er sprake kan zijn van mensenhandel. Als een vrouw zwanger is, moet je je realiseren dat ze mogelijk verkracht is. Ik houd me aan boord dus vooral bezig met bescherming en ik ben een aanspreekpunt voor vluchtelingen die steun of informatie nodig hebben.’

Wat is het schokkendste wat u op zee gezien heeft?
‘Alleen al zo’n boot zien is schokkend. Stel je eens voor dat je er zelf op zit. Tot 2018 zag je rubberboten met daarin honderdvijftig man. Het is heel gek: in de verte zie je alleen een stipje. Dan vaar je erheen. Je komt steeds dichterbij en ziet de boot groeien en groeien. Totdat je maximaal twintig mensen aan de buitenste rand ziet staan. En dan blijken er nog honderd in het midden te staan. Dat is nu veranderd, vluchtelingen varen nu meestal in kleinere groepen, ongeveer vijftig.’

Wat vindt u van de wijze waarop de EU de vluchtelingencrisis ‘managet’?
‘Managen is een te aardig woord. De EU probeert migratie tegen te houden, bijvoorbeeld van de Republiek Niger naar Libië, in ruil voor ontwikkelingshulp. Er worden allerlei wetten ingevoerd die niet stroken met lokale tradities van mobiliteit. In Tunesië, Libië en Nigeria is mobiliteit een natuurlijk verschijnsel. De EU wil het tegenhouden, daarom noemen ze het illegale migratie. Zo plak je er een sticker op. Zulk beleid wordt door de EU afgedwongen in de regio, in ruil voor geld.’

Wat zou de EU moeten doen?
‘Ervoor zorgen dat reddingsoperaties niet door burgers verricht hoeven te worden. Dit is de verantwoordelijkheid van de staat, niet van de civil society. De EU zou moeten voorkomen dat mensen sterven op de Middellandse Zee en moeten toestaan dat ze naar een veilige plek kunnen migreren, ze dus niet terugsturen naar Libië. Dat zegt Sea-Watch ook: dat is geen land waarnaar je mensen kunt terugsturen. En de EU zou moeten toegeven dat ze vanwege de samenwerking met landen als Libië en Niger zelf onderdeel is van het probleem.’

Is er wat u betreft een limiet aan het aantal vluchtelingen dat een land als Duitsland zou moeten accepteren?
‘Nee. Kijk naar de aantallen die Libanon opvangt, of Jordanië – die liggen veel hoger dan bij ons in Duitsland. En die landen beschikken niet eens over de mogelijkheden die wij hebben om mensen op te vangen.’

Vindt u dat landen open grenzen zouden moeten hebben?
‘Ja. Grenzen zijn een raar concept. De grenzen in bijvoorbeeld Sub-Sahara-Afrika zijn door de koloniserende landen gemaakt: rechte lijnen, totaal arbitrair. Mobiliteit heeft niks te maken met grenzen: als je een veeboer bent, moet je gewoon naar een plek waar je dieren kunnen eten. En grenzen leiden vaak tot etnische conflicten.’

U werkte ook met vluchtelingen op Lesbos en in Libanon. En in maart gaat u naar Niger. Wat gaat u daar precies doen?
‘Ik werk bij een project van de EU over de migratiecrisis in Noord-Afrika, vooral tussen Niger en Libië. Ik schrijf ook mijn scriptie over dat onderwerp. Het is heel spannend, want qua veiligheid is er in die regio veel aan het veranderen. Er is veel gebeurd op de grens tussen Mali en Niger. In december voerden extremistische groepen daar nog een aanval op het leger uit. Zoiets kan betekenen dat ik er van de EU niet meer naartoe mag.’

Het gaat toch ook om uw eigen veiligheid?
‘Ja. Maar ik zal in de toekomst vast vaak naar plekken gaan die volgens de normen van de EU nog gevaarlijker zijn. En ik doe veel veiligheidstrainingen.’

Als IS of Boko Haram langskomt bent u ondanks alle trainingen niet echt veilig, toch?
‘Ja, dat zou niet zo fijn zijn, inderdaad. Ik hoop dat het zover niet komt.’

Maar u bent bereid een risico te nemen?
‘Natuurlijk. Op een gegeven moment moet je wel. Als je altijd op de plekken blijft waar je veilig bent, dan is je leven wel erg frivool.’

U bent al op drie missies geweest voor Sea-Watch. Had u daarbij ook gearresteerd kunnen worden, net als jullie kapitein Carola Rackete?
‘Dat valt mee. In de Pia Klemp-zaak zijn tien mensen gearresteerd, ook mensen met een positie zoals die van mij. Maar bij de Rackete-zaak zijn ze niet zover gegaan. Tegenwoordig arresteren ze alleen de kapitein en het hoofd van de missie, niet mensen zoals ik, die tolk of intercultureel mediator zijn. Bovendien heeft het Italiaanse hooggerechtshof op 17 januari van dit jaar beslist dat de arrestatie van Rackete niet terecht was. Ik denk dat de Italiaanse autoriteiten nu terughoudender zullen zijn, want ze zullen niet veel zaken meer gaan winnen na deze beslissing.’

Wilt u dit soort werk altijd blijven doen?
‘Als je humanitair werk verricht, denk je vaak: was ik er maar nooit aan begonnen. Ik voel me geen held en ben een bepaald gevoel van geluk en hoop kwijtgeraakt. Je kunt nooit meer rustig in je bubbel leven zonder je te bekommeren om wat er in de wereld gebeurt. Je wilt weten hoe alles in elkaar zit, ook al word je er niet vrolijk van als je het beter begrijpt. Je bent niet meer in staat een gewone baan te nemen en de ellende die je gezien hebt achter je te laten.’

Dus u zult dit werk waarschijnlijk blijven doen, ook al was u liever in uw Hamburg-bubbel gebleven?
‘Ja, zo is het precies. Het is uitputtend. Van werken met mensen in nood word je echt niet blij. Maar toch doe ik liever dit dan iets wat niet nodig is, maar wat je wel blijer maakt.’