Vitali Manski over Poetins Rusland

Het is oudejaarsavond 1999. Filmmaker Vitali Manski zit voor de tv met zijn gezin, thuis in Moskou. Boris Jeltsin kondigt zijn aftreden aan en vertelt dat premier Poetin zijn werk zal overnemen tot de nieuwe presidentsverkiezingen. Een KGB’er als president? Manski’s vrouw gruwt ervan, net als hun zestienjarige dochter. Zij vreest dat de nieuwe president een ‘dictator’ zal worden ‘zoals Mao Zedong'.

Manski is op dat moment hoofd documentaire van (staats-)tv-zender Rossija 1. In die hoedanigheid kan hij vrijelijk filmen in het Kremlin. Hij zou dit materiaal bijna twintig jaar later gebruiken in zijn documentaire Putin’s Witnesses (2018), waarin hij de overgang naar het Poetin-tijdperk vastlegt. We zien hoe de jonge, onbekende Poetin naar voren wordt geschoven door Jeltsins entourage. Hoe hij in korte tijd wordt klaargestoomd om president van Rusland te worden. Hoe Jeltsin met zijn familie op de uitslag van de verkiezingen wacht en later op een feestelijk telefoontje van Poetin – dat nooit komt.

Poetin gaat regelmatig met Manski in gesprek. Hij vertelt waarom hij het oude Sovjet-volkslied wil terughalen en zegt dat hij geen monarch wil zijn, maar een democratisch gekozen politicus. Ondertussen zien we hoe hij door het team van Jeltsin in de rol geduwd wordt van de sterke man die Rusland nodig heeft.

Het Kremlin was niet gecharmeerd van Manski’s documentaire. Die is in Rusland dan ook niet te zien, behalve in de vorm van illegale kopieën die circuleren op het internet. Manski zelf woont sinds 2014 in Riga, de hoofdstad van Letland. ‘Ik denk niet dat ik nog in Rusland zou kunnen wonen,’ vertelt hij eind november in een Moskous café nabij metrostation Smolenskaja. Hier wilde hij ons ontmoeten, niet ver van de bekende straat Arbat. Manski is voor zes weken in Moskou.

Volgende week begint zijn festival ArtDocFest, en daar moet hij nu eenmaal bij zijn. Het documentairefestival bestaat sinds 2006 en is het grootste van Rusland: dit jaar zijn er 140 films te zien in de Moskouse bioscopen.

Met zijn programmering bewandelt Manski een dunne lijn. ‘In Moskou vertonen we alleen films waarvan we denken dat je ze mag vertonen volgens de Russische wet. Films waarmee we te veel riskeren, vertonen we alleen in Riga.’ Waarom dan niet het hele festival in Riga? Omdat ArtDocFest juist voor Russen bedoeld is, zegt Manski. ‘De Russen hebben dit festival nodig. Ik vertoon films waarvan ik het belangrijk vind dat de Russen ze zien.’

Manski’s films, uitspraken en festival zijn door de Russische minister van Cultuur als ‘staatsonvriendelijk’ bestempeld. Het Openbaar Ministerie is een gerechtelijk onderzoek gestart dat tot een rechtszaak kan leiden en het festival wordt op allerlei manieren gedwarsboomd, onder meer met grote boetes. Maar Manski gaat door met wat hij doet, al weet de 56-jarige filmmaker dat hij in de gevangenis kan belanden.

In Putin’s Witnesses vertelt u hoe de Russen in het feestgedruis rondom de eeuwwisseling amper merkten dat ze opeens een nieuwe president hadden. Hoe kan het dat uw dochter dan wel zo alert was, dat zij zelfs al voorvoelde dat Poetin een ‘dictator’ zou worden?
‘Ik denk dat mijn dochter gewoon een slechte opvoeding heeft gehad.’

Uw vrouw had het ook al begrepen, blijkt uit de film.
‘Mijn gezin houdt van vrijheid en we hebben democratische ideeën. Vanwege mijn baan was ik ingevoerd in de complexiteit van het Kremlin en was ik bereid tot compromissen. De komst van Poetin was voor mij een compromis dat ik tijdelijk kon accepteren. Poetin werd toen helemaal niet gezien als een politieke figuur, maar als een manager die de boel bij elkaar moest houden. In mijn film zegt Jeltsin iets waar je veel uit kunt opmaken: “Alle minder belangrijke zaken mag Poetin vanaf nu gaan regelen.” En je moet ook bedenken: het was juist het democratische deel van Jeltsins omgeving dat Poetin naar voren schoof. Maar goed, mijn vrouw keek er anders naar. Haar grootouders waren slachtoffers van de goelag. Voor haar is het genetisch bepaald dat mensen uit de KGB niet te vertrouwen zijn. Zij was meteen instinctief heel erg tegen Poetin.’

Klopt het dat Poetin door Jeltsin geselecteerd was om zijn eigen corruptieschandalen in de doofpot te stoppen?
‘Dat weet ik niet, maar aangezien hij voortkwam uit de kring rondom Jeltsin hoopten de Jeltsins dat hij wel te vertrouwen zou zijn.’

In het Kremlin werd in die jaren gesproken over de zogenoemde Operatie Opvolger. Zo vertelde Gleb Pavlovski, toen Kremlin-adviseur, nu Poetin-criticus, in 2017 tijdens een online-interview met het Amerikaanse PBS dat er een volledig script klaarlag waarvoor ze alleen nog een acteur zochten. Uit onderzoek was gebleken dat de gedroomde president voor de Russen een soort Russische James Bond was, zoals Max von Stierlitz, spion in een Russische tv-serie uit de jaren zeventig. En zo viel de keuze op KGB’er Poetin.

‘Dat verhaal klopt,’ zegt Manski. ‘De laatste regeerperiode van Jeltsin, vanaf 1996, stond al niet meer in het teken van de ontwikkeling van Rusland. Alle energie werd gestoken in het script, de film en de casting van de acteur die de rol zou kunnen spelen van opvolger van Jeltsin. De Russen waren daarbij alleen maar toeschouwers die zagen hoe in korte tijd vier premiers elkaar afwisselden, als acteurs die auditie doen, totdat ze de juiste hadden gevonden.’

Wat was de rol van Jeltsins dochter, Tatjana Borisovna?
‘De sleutelrol. Jeltsin kon niet werken. Kwam bijna nooit naar het Kremlin. Alle communicatie tussen hem en het Kremlin werd verzorgd door Tatjana Borisovna. Ze kon bepalen welke informatie hij wel of juist niet te horen kreeg. Zodoende kon zij Jeltsins mening vormen. Ze was nauw verbonden met het democratische deel van de Jeltsin-regering. En daarna trouwde ze ook nog met Valentin Joemasjev, het hoofd van Jeltsins regering. Joemasjev was eigenlijk de man die Poetin zijn baan bezorgde. In mijn film zie je ook wat het eerste is dat Jeltsin doet zodra Poetin tot president verkozen is: Joemasjev bellen om hem te bedanken voor het goede werk.’

Denkt u dat de Poetin van 1999 een andere was dan die van nu?
‘Ieder mens wordt veranderd door de macht, vooral als je zo lang aan de macht bent. Ik denk dat Poetin zich in 2000 en 2001 niet kon voorstellen hoe makkelijk het zou worden om voor altijd aan de macht te kunnen blijven. Hij wist niet dat de Russische samenleving zo week en zo makkelijk te manipuleren was dat hij de macht vrijwel moeiteloos zou kunnen behouden. Dat komt door het Byzantijns-Russische machtssysteem.’

Wat is dat?
‘Dat is een systeem waarbij een knecht het lichaam van de vijand voor de voeten van de keizer legt. Als een offer. Een symbool. Zoals het Lam Gods. Boris Nemtsov had overal vermoord kunnen worden, ze hadden hem kunnen verdrinken in zijn eigen badkamer in zijn eigen appartement, maar hij werd vermoord voor de deur van het Kremlin. Dat is een symbolisch cadeau aan de tsaar om je respect voor hem te uiten. Anna Politkovskaja kon op 365 dagen van het jaar vermoord worden, maar dit gebeurde op de verjaardag van Poetin. Dat zijn middeleeuwse taferelen.’

Lopen mensen die kritiek op Poetin uiten, zoals u en Gleb Pavlovski, dan geen gevaar? Waar ligt de grens?
‘Hoe belangrijker je wordt, hoe meer redenen je hebt om bang te zijn.’

Bent u op dit moment bang voor uw veiligheid?
‘Bang zijn voor je veiligheid is een gevoel dat ieder normaal mens moet hebben.’

Wat kan de uitslag worden van het proces tegen u?
‘Dat kan van alles zijn. Grote boetes. Zelfs een celstraf. Iemand kreeg vier jaar cel omdat hij een papieren bekertje naar de machthebbers had gegooid. Nou, mijn bekertje is niet van papier.’

Bent u bereid die prijs te betalen?
‘Natuurlijk niet.’

Maar waarom gaat u dan door?
‘Dat is mijn risico. Maar ik ben niet van plan om in de cel te gaan zitten.’

Maar het zou wel kunnen gebeuren?
‘Waarom niet? Natuurlijk kan dat.’

Hoe staat het nu met de persvrijheid in Rusland?
‘Die is er nauwelijks. Er is zelfs een oorlog met gewone burgers die niet eens tot de officiële pers behoren, zoals bloggers. Eigenlijk wordt alle onafhankelijke pers op dit moment vernietigd in Rusland.’

Klopt het dat YouTubers nog wél kritisch op het regime kunnen zijn, omdat de overheid YouTube nog niet kan controleren?
‘Vorige maand heeft de Doema een wet aangenomen over de vrijheid op het internet. De regering kan nu internationale platforms zoals Facebook en YouTube blokkeren, zoals ze dat in China doen. Daar werkt het al, dus technisch gezien is het ook niet zo moeilijk. En er zijn meer manieren. YouTuber Aleksej Pivovarov heeft onlangs een boete gekregen, meer geld dan hij in zijn hele leven zou kunnen verdienen. Zijn apparatuur wordt in beslag genomen. Ik heb hem onze camera’s cadeau gegeven, maar hij heeft ze niet langer dan tien dagen kunnen gebruiken. Toen werden ze al afgepakt.’

Krijgen de Russen niet genoeg van saaie propaganda-tv waarin ze Poetin een bergwandeling zien maken?
‘Jawel, maar er is geen alternatief. De doorsnee Russische burger zit niet op YouTube. Dat is voor jonge mensen in de grote steden.’

In september haalde regeringspartij Verenigd Rusland bij de lokale verkiezingen het slechtste resultaat tot nu toe. Denkt u dat de steun voor Poetin afneemt?
‘Weet u, ik ben een grote pessimist, maar ik open mijn computer elke ochtend met een optimistisch gevoel.’

En aan het einde van de dag bent u weer een pessimist?
(lacht) ‘Nee, na een kwartier al.’

Wat gebeurt er in 2024 ?
‘Verkiezingen. En Poetin zal winnen.’

Maar Poetin mag volgens de grondwet toch niet meer meedoen?
‘We zullen zien hoe hij dit keer verkozen gaat worden.’