Leaving Afghanistan: de val van Kabul

De twee passagiersvliegtuigen die op 11 september 2001 recht op het World Trade Centre af vlogen maakten veel meer kapot dan de Twin Towers. Vlak na de aanslag vielen de Verenigde Staten met een aantal bondgenoten trainingskampen van de taliban aan in Afghanistan. Gedurende de twee decennia die daarop volgden voerden internationale en Afghaanse troepen militaire missies uit in het hele land. Afgelopen zomer ontstond met het vertrek van de laatste buitenlandse militairen een machtsvacuüm dat in no-time door de taliban werd opgevuld. De extremistische islamitische beweging – die Al Qaida ondersteunt en van 1996 tot 2001 ook al aan de macht was – heeft Afghanistan weer in haar greep en het land staat inmiddels aan de rand van de afgrond.

‘De VS wilde wraak nemen en wij hebben geholpen Al Qaida op te jagen,’ deelt Matin Bek de kijker mee in de tweedelige Amerikaanse documentaire Leaving Afghanistan. ‘Daarna hebben ze ons aan ons lot overgelaten,’ vervolgt de stafchef van oud-president Ashraf Ghani. De ontgoocheling is groot. Zowel aan de kant van buitenlandse betrokkenen als bij (achtergebleven) Afghanen, zo toont het tweeluik. ‘We hebben ons best gedaan op basis van de kennis die wij toen hadden,’ aldus Ross Wilson, destijds de Amerikaanse zaakgelastigde in Afghanistan, die ook meewerkt aan de documentaire. ‘Maar we hebben gefaald,’ vervolgt hij met een brok in zijn keel. ‘Iedereen die erbij betrokken was, moet dat met zich meedragen.’ Hoewel Wilson in Kabul wil blijven, ziet hij zich uiteindelijk genoodzaakt met het allerlaatste vliegtuig te vertrekken.

Kort daarvoor, in de ochtend van 15 augustus 2021, zijn de taliban tegen alle afspraken in de Afghaanse hoofdstad binnengevallen. Bewakingsfunctionarissen in de Groene Zone verlaten vervolgens op stel en sprong hun posten en president Ghani vlucht met een helikopter naar buurland Oezbekistan. Terwijl paniek en angst de overhand krijgen, worden mensen in allerijl geëvacueerd. In de openingsscène van het eerste deel van de documentaire zien we hoe wanhopige Afghanen zich vastklampen aan opstijgende vliegtuigen.

Hoe heeft het zover kunnen komen? Het antwoord ligt verscholen in het politieke besluitvormingsproces, dat in Leaving Afghanistan stap voor stap uit de doeken wordt gedaan. Want al in een vroeg stadium blijkt dat het draagvlak voor de oorlog – die al snel overgaat in natievorming op grote schaal, in samenwerking met Navobondgenoten, waaronder Nederland – uiterst fragiel is. Na zijn aantreden in 2008 kondigt president Barack Obama aan tienduizenden extra (internationale) troepen naar Afghanistan te zullen sturen. Tot afkeer overigens van de toenmalige vicepresident Joe Biden, die nooit een voorstander was van deze oorlog, de langste in de Amerikaanse geschiedenis. Obama zegt ook dat hij de troepenmacht op termijn wil afbouwen. ‘You have the watches, but we have the time,’ is de triomfantelijke reactie van de taliban, die vanaf dat moment weten dat de overwinning – vroeg of laat – voor hen zal zijn.

Het eerste deel van de film belicht de periode tot 2011 – het jaar waarin Osama bin Laden wordt vermoord en de Amerikanen en de coalitietroepen zich geleidelijk beginnen terug te trekken, hoewel de 72 Afghaanse districten nog niet zijn ‘gezuiverd, opgebouwd en overgedragen’. Dat jaar vallen er ruim 3000 burgerdoden en ook voeren de taliban vergeldingsacties uit tegen Afghanen die met het Westen hebben samengewerkt. Bek kan erover meepraten. Dat is de reden dat zijn vader gedood is bij een aanslag met een autobom, vertelt hij. In de tweede aflevering komen de vredesonderhandelingen aan bod die de Afghaanse regering – door de talloze corruptieschandalen inmiddels bij velen in diskrediet geraakt – voert met de taliban.

Het feit dat de Amerikanen het land graag willen verlaten versterkt de onderhandelingspositie van de Afghaanse regering uiteraard niet. De makers van Leaving Afghanistan belichten het hele proces en de gevolgen daarvan – onder meer op militair en politiek vlak – door er met een indrukwekkende reeks betrokkenen op terug te blikken. Afgezien van Bek en Wilson zijn dat onder anderen generaal Douglas Lute, oud-minister van Defensie Robert Gates, talibanonderhandelaar Suhail Shaheen, voormalig nationaal veiligheidsadviseur John Bolton, de Afghaanse vredesonderhandelaar Fatima Gailani, generaal David Petraeus, oud-stafchef van het Witte Huis John Kelly en de Afghaanse generaal Hebatullah Alizai.

Hoe staat het er een jaar na de machtsovername door de taliban voor in Afghanistan? De rapporten die mensenrechtenorganisatie Human Right Watch (HRW) onlangs uitbracht schetsen een somber beeld van het land, waar de Amerikanen de afgelopen twintig jaar honderden miljarden dollars in hebben gepompt. Een deel daarvan, 143 miljard, is naar de wederopbouw gegaan, maar daar is weinig van te merken. De economie is ingestort omdat buitenlandse overheden sinds afgelopen zomer internationale economische transacties inperken en ontwikkelingshulp op het gebied van bijvoorbeeld gezondheid en educatie drastisch beknotten. Miljoenen Afghanen zijn hierdoor hun inkomen verloren.

De taliban zijn op hun beurt niet bereid om constructief samen te werken met buitenlandse financiële instituten, zodat het land zich economisch verder isoleert. Het overgrote deel van de bevolking kampt inmiddels met voedselonzekerheid. Daarnaast snoeren de taliban de media de mond en worden willekeurig mensen opgepakt, gemarteld en geëxecuteerd. Isis-milities gelieerd aan Afghanistan plegen op grote schaal aanslagen op religieuze minderheidsgroepen, terwijl de taliban de andere kant op kijken.

De toch al lang onderdrukte lhbtiq+-gemeenschap verkeert nu meer dan ooit in groot gevaar. HRW beschikt over schrikbarende verklaringen van Afghanen die zijn verkracht, gemarteld of aangevallen vanwege hun genderidentiteit of seksuele geaardheid. Op het gebied van vrouwenrechten is Afghanistan twintig jaar terug in de tijd gegaan. Vrouwen kunnen alleen nog de deur uit onder begeleiding van een mannelijk familielid. Ze mogen vrijwel nergens meer werken voor zo ongeveer alle meisjes is scholing op middelbaar niveau afgeschaft. De taliban hebben het departement voor Vrouwenzaken opgeheven en het gebouw waarin dit gehuisvest was biedt nu onderdak aan het ministerie van Deugdzaamheid.