Poetins schaduwoorlog toont Russische geheime activiteiten in Europa

De beelden gingen onlangs de wereld over: een onrustige zee, een speedboot met aan boord een cameraploeg vaart met hoge snelheid richting een groot schip. ‘Een spookschip in het Kattegat’ heeft de cameraploeg doorgekregen. ‘Spookschip’, want het vaartuig heeft zijn transponder uit gezet, een instrument waarmee onder meer informatie over de positie wordt doorgegeven, een verplichting voor schepen vanaf een bepaalde grootte. De Admiraal Vladimirsky, zoals de naam van het Russische schip luidt, is officieel een oceanografisch onderzoekvaartuig, maar als de journalisten het schip naderen zien ze hoe zwaarbewapende, gemaskerde mannen plotseling aan dek verschijnen, grote geweren in de aanslag. Wegwezen!

‘Oceanografisch onderzoek is een dekmantel,’ zegt Niels Fastrup, een van de journalisten in de speedboot. ‘Ze onderzoeken in werkelijkheid iets heel anders: de infrastructuur op de zeebodem.’ In dit geval: de onder de zeespiegel gelegen installaties en kabels van de windparken die de komende decennia een groot deel van Europa van stroom moeten gaan voorzien. Onderzoek van de bewegingen van het schip over een periode leert dat het steeds van windpark naar windpark vaart, door het Kattegat, de Baltische Zee en vlak voor onze kust, in de Noordzee. Het is lente 2022 als Fastrup samen met andere journalisten van de Deense, Noorse, Zweedse en Finse publieke omroepen besluit de handen ineen te slaan en een onderzoeksproject opstart gericht op Russische verborgen activiteiten in de Noordse landen, op zee en op land.

‘Voor mij was de inval in Oekraïne echt een breuk,’ zegt Fastrup, die als journalist veel onderzoek deed naar geheime diensten. ‘Dat Rusland een grootschalige oorlog ging voeren, was een paradigmaverandering, een wake-upcall. Wij dachten dat de Koude Oorlog was geëindigd, maar Rusland blijkt dat heel anders te zien en heeft heel andere plannen. We zijn terug in de Koude Oorlog, alleen wel met andere middelen.’

Het onderzoek van het journalistenteam is vastgelegd in de driedelige documentaireserie Poetins schaduwoorlog (originele titel Putin’s Shadow War), die eerder deze maand in première ging. Hierin komen onder andere seabed warfare, spionerende diplomaten en door Rusland gemanipuleerde westerse ‘journalisten’ aan bod.

‘Er is geen oorlogsverklaring geweest en er vallen ook geen bommen,’ aldus Fastrup, ‘maar je kunt wel degelijk zeggen dat we al in oorlog zijn, al is de oorlog zelf veranderd: het is een schaduwoorlog geworden, een grey-zone war, waarbij het lastig vast te stellen is of het oorlog is of niet. En dat laatste is een belangrijk onderdeel van de oorlog, want het zorgt voor onzekerheid over hoe je moet handelen en vechten.’

Die oorlog wordt op meerdere fronten uitgevochten, zo maakt de documentaire duidelijk, het is een hybride oorlog. Dat diplomaten wel eens in het geniep voor geheime diensten werken zal niemand verbazen, maar het aantal spionnen dat het onderzoeksteam op het spoor kwam – van zo’n veertig ambassademedewerkers in Noorwegen, Denemarken en Zweden kon worden vastgesteld dat ze, al dan niet onder andere namen, banden hadden met Russische geheime diensten – bleek veel groter dan gedacht. ‘Rusland heeft echt een spionnenleger in Europa, nog steeds, terwijl er een oorlog woedt in Oekraïne, ongelofelijk!’

Een hybride oorlog is het ook vanwege de desinformatiecampagnes via westerse ‘journalisten’ en ‘onderzoekers’ – van een prominent Deense opiniemaker blijkt tijdens het onderzoek dat hij een Russisch IP-adres heeft –, waarbij het er helemaal niet meer om gaat mensen in het Westen van een wereldbeeld te overtuigen, zegt een in Londen gevestigde politiek filosoof in de documentaire. Het is post-truth propaganda. Doel hiervan is mensen het gevoel geven dat je er überhaupt niet meer achter kunt komen wat waar is en wat niet. Twijfel zaaien en zo het wereldbeeld destabiliseren, met als uiteindelijk resultaat dat mensen gaan twijfelen aan hun politieke instituties. De Russische overtuiging is dat de oorlog alleen kan worden gewonnen als de westerse democratische systemen instorten.

De derde loot van de hybride schaduwoorlog is seabed warfare: activiteiten gericht op het in kaart brengen van de westerse infrastructuur op zee – internetkabels, gaspijpleidingen, energiekabels, windmolenparken – met als doel ze te kunnen saboteren zodra de tijd rijp wordt geacht om zo de westerse samenleving te verlammen, de economie plat te leggen – via de kabels worden elke dag weer voor biljoenen dollars aan transacties uitgevoerd – en de westerse oorlogsvoeringcapaciteit te ontregelen.

En het blijft niet bij inventariseren ‘voor het geval dat’. Volgens David Cattler, hoofd van de Navo-inlichtingendienst, zijn er sterke aanwijzingen dat er al mijnen zijn gelegd op kritieke onderzeese westerse infrastructuur in de Noordzee en de Baltische Zee.

In januari 2022 werden de onderzeese communicatiekabels beschadigd die Spitsbergen en het grote satellietstation dat zich daar bevindt met het vasteland verbinden. Door menselijk handelen, stelden onderzoekers na inspectie vast. Zeer waarschijnlijk door Russisch handelen, luidt de conclusie in Poetins schaduwoorlog. In de tijd vlak voor de vernieling voer een Russische visserstrawler, de Melkart 5, voortdurend heen en weer boven de kabel.

Een vissersschip, want dat is een van de ontdekkingen die het onderzoeksteam deed: Rusland zet op grote schaal vissers-, vracht- en onderzoeksschepen in voor spionageactiviteiten op de Noordzee en de Oostzee. Dat spookschip in het Kattegat bleek er ook een te zijn. Om die verborgen activiteiten in beeld te krijgen, werd een multidisciplinair team opgezet.

Fastrup: ‘We hadden een datajournalist, een Ruslandspecialist, een maritiem specialist. Zelf heb ik veel onderzoek gedaan naar geheime diensten, een collega van NRK [de Noorse publieke omroep, red.] verzamelde een massa aan scheepvaartdata en transpondergegevens, stopte die in een database en schreef vervolgens een programma om ze te analyseren. Er werd ook samengewerkt met het Dossier Center in Londen, een organisatie die à la Bellingcat gebruikmaakt van open source intelligence techniques en in Rusland zelf gelekte databases. We wilden ook nadrukkelijk een internationaal team. Die geheime Russische operaties vinden in alle Noordse landen plaats, het houdt niet op bij de grens.’

Een belangrijke rol in het onderzoek, en in de documentaire is weggelegd voor ‘James’, een gepensioneerde Britse officier van de marine-inlichtingendienst die, heel oldskool, voor zijn plezier alle radioverkeer tussen Russische schepen monitort en zo ook de spookschepen en hun bewegingen kan volgen.

We zien James in de verte, op de rug gefilmd, in een bos. De ontmoetingen van Fastrup met zijn anonieme bron is met suspense omgeven. Iets wat voor de hele serie geldt. Dreigende muziek, nachtelijke ontmoetingen, vervormde stemmen, whiteboards met verdachten, verdachte schepen en pijlschema’s: Poetins schaduwoorlog kijkt als een misdaadserie.

‘We moeten je eigenlijk een naam geven,’ zegt Fastrup in het begin van de film tegen zijn anonieme bron. ‘Is James oké?’ Het was geen bewuste knipoog, bekent Fastrup. ‘Ik was op zoek naar een typisch Britse naam. Makkelijk te onthouden, maar nu je het zegt, it makes sense: hij was onze James Bond. De vorm van de film is wel bewust gekozen, hij is gemaakt in samenwerking met mensen uit de Deense filmwereld: je moet concurreren met Netflix en andere streamingdiensten en we wilden dat ons onderzoek echt aandacht zou krijgen.’

Het was ook dankzij info van James, gekoppeld aan de analyse van satellietdata, dat het onderzoeksteam de ontdekking deed die eerder deze maand wereldnieuws werd. Het onderzoeksteam was een halfjaar bezig toen in september vorig jaar de Nord Stream-gaspijpleidingen werden opgeblazen. De Russen natuurlijk, klonk het direct. Maar wat was het motief: die pijpleidingen konden ze toch ook gewoon afsluiten? Oekraïne, zo werd geopperd, want dat land had er alle belang bij om Ruslands gasinkomsten te frustreren. De Amerikanen, riepen de Russen zelf: de Verenigde Staten waren immers altijd al fel tegen die Nord Stream.

Vermoedelijk toch de Russen, maakt de film duidelijk. Door James onderschepte radiocommunicatie, gecombineerd met satellietgegevens en andere data, bracht aan het licht dat een drietal Russische schepen dat de transponder uit had staan in de periode vlak voor de ontploffingen gedurende langere tijd op die locatie van de explosies was geweest – schepen die over kleine onderzeeërs kunnen beschikken.

‘Dit kan bijna geen toeval zijn,’ meent Fastrup. ‘De aanwezigheid op dat moment is een sterke aanwijzing, al kun je daaruit niet de conclusie trekken dat het zeker de Russen waren. Hoe de Russen zelf reageerden op onze bevindingen? Die zeiden gelijk, bij monde van Dmitry Peskov, de woordvoerder van Poetin, dat we het allemaal fout hadden; het was russofobie, niets meer, ons onderzoek was onderdeel van een westerse desinformatiecampagne om te verdonkeremanen wie er achter de explosies zaten.’

De vraag die in de film gesteld wordt is nu aan de orde: hoe kunnen we ons in het Westen beschermen tegen dergelijke dreigingen? De Navo kondigde in februari de oprichting aan van een Critical Undersea Infrastructure Coordination Cell, met als taak het monitoren van Russische onderzeespionage. Er wordt al meer gepatrouilleerd zegt Navo-inlichtingenbaas David Cattler.

Eenvoudig is het geenszins. Het gaat hier om 9000 kilometer gaspijplijnen, minstens evenveel kilometers aan elektra- en communicatiekabels. Misschien zijn die kabels en infrastructuur al voorzien van springstoffen, sombert een expert in de film. We kunnen het niet weten, het gebied is simpelweg te groot.

‘Waar het ons om gaat,’ aldus Fastrup, ‘is dat dat debat nu gevoerd moet worden – in heel Europa, samen met alle landen. Het is geen Deens of Zweeds probleem, die kabels verbinden vele landen met elkaar, we bouwen in Europa een geïntegreerd energiesysteem, dus het is een Europees probleem.’

De ontdekkingen van Fastrup en zijn collega’s hebben inmiddels al concrete gevolgen gekregen. ‘Een paar dagen voor de eerste uitzending heeft de Noorse regering in reactie op onze documentaire een groot aantal diplomaten uitgezet en vervolgens deed Zweden hetzelfde. Er is wel wat aan het veranderen, het bewustzijn groeit dat er sprake is van een dreiging. Die schaduwoorlog tegen het Westen en ons politieke systeem is echt aan de gang. Voor mij is het allerbelangrijkste dat we begrijpen dat democratie iets heel kostbaars is en dat we alles zouden moeten doen om onze democratieën te verdedigen. We zijn naïef geweest.'