Documentaire ‘Navalny’ volgt Russische oppositieleider Aleksej Navalny na zijn vergiftiging

‘Kom op, Daniel, nee,’ zegt Aleksej Navalny ongeduldig in de camera, terwijl hij tegenover regisseur Daniel Roher zit. ‘Maak je een documentaire voor het geval ik overlijd? Laat dat dan een vervolg zijn op deze. Dit is een thriller. Als ik doodga, dan mag je een saai in memoriam in elkaar draaien.’

Dat de documentaire Navalny begint met de vraag wat advocaat, oppositieleider en anticorruptieactivist het Russische volk wil vertellen voor het geval hij overlijdt, komt niet uit de lucht vallen. Op 20 augustus 2020 wordt de hoofdpersoon namelijk vergiftigd met een dodelijk zenuwgas. Nadat hij reportages over corruptie in Siberië heeft geschoten, belandt Navalny krijsend van de pijn op het toilet tijdens de vlucht van Tomsk naar Moskou. Opnamen waarop zijn geschreeuw te horen is, gaan de wereld rond.

In Navalny – die eind januari 2022 op het Sundance Film Festival debuteerde en daar zowel de publieksprijs als de Festival Favorite Award in de wacht sleepte – wordt de periode vlak na die vergiftiging vastgelegd. Regisseur Roher volgt het maandenlange herstel van de sympathieke, energieke hoofdpersoon tot aan zijn terugkeer naar Rusland in januari 2021. Aan de hand van archiefbeelden en video-opnamen van Navalny’s anticorruptieorganisatie Fond Borby S Korruptsiyey en zijn familie schetst Roher de opkomst van president Vladimir Poetins grootste nog levende rivaal.

Als je alles achter elkaar gemonteerd ziet, is het moeilijk voor te stellen dat Navalny na meer dan een decennium lang oppositie voeren nog leeft. Tegenstanders van de Russische president hebben namelijk regelmatig de neiging uit ramen te vallen of plotselinge hartaanvallen te krijgen. Poetins belangrijkste politieke rivaal, Boris Nemtsov, wordt in 2015 vlak bij het Kremlin doodgeschoten. Navalny wordt in 2011 bij het grote publiek bekend dankzij de grootschalige protesten die hij tegen de herverkiezing van Poetin organiseert. Nadat hij van 2000 tot 2008 president is geweest, geeft hij het stokje door aan zijn protegé Dimitri Medvedev. En ook al weten Russische burgers dat hij behoorde tot de clan van inhalige kleptocraten rond Poetin, schrijft voormalig Financial Times-journalist Catherine Belton in haar boek Putin’s People, toch putten ze hoop op een betere toekomst uit zijn liberale retoriek.

De kandidaatstelling van Poetin voor een nieuwe termijn als president is ‘een vernedering voor het land’ en het geeft de in het Westen opgeleide elite het gevoel dat ze vier jaar lang ‘bedonderd zijn’. De grootschalige demonstraties tussen 2011 en 2013 maken van Navalny, advocaat en blogger die al jarenlang in de politiek wil doorbreken, een ‘rockster’ van de oppositie tegen Poetin.

In 2017, als Navalny campagne voert om deel te nemen aan de Russische presidentsverkiezingen, wordt er een chemisch goedje in zijn gezicht gesmeten. Dagenlang loopt hij rond met een groen gezicht en hij verliest het zicht in zijn rechteroog grotendeels. Maar dit is niks vergeleken met het middel dat in 2020 tegen hem wordt ingezet: novitsjok. Dit gif schakelt het lichaam zenuw voor zenuw uit, legt een expert van TNO per mail uit. Het begint met het vernauwen van de pupillen en zweten. Daarna hopen slijm en schuim zich op in en rond de keel, in de neus en in de mond. Het slachtoffer krijgt ook last van hevige spiersamentrekkingen en sterft meestal door het stilvallen van de ademhaling of aan hersenschade.

Navalny overleeft de vergiftiging omdat het vliegtuig waarin hij zit een noodlanding maakt, zodat hulpverleners tijdig kunnen ingrijpen. Als hij na bureaucratisch getouwtrek en inspanningen van de internationale gemeenschap overgebracht wordt naar een ziekenhuis in Duitsland komt hij erachter waarmee hij vergiftigd is. Voor de camera reageert Navalny niet als iemand die net – met vernauwde pupillen – de dood in de ogen heeft gekeken. ‘What the fuck, dit is zo dom!’

Novitsjok is een in Rusland ontwikkeld chemisch wapen en een van de favoriete middelen van het Kremlin om tegenstanders uit de weg te ruimen. In 2018 vergiftigen spionnen van de Russische militaire inlichtingendienst een voormalig spion in het Britse stadje Salisbury. Die belandt samen met zijn dochter in het ziekenhuis. Het tweetal redt het omdat artsen de hulp inroepen van een militair laboratorium net buiten de stad. ‘Als je iemand wil doden, zijn er veel makkelijkere, goedkopere en nettere manieren om dat te doen,’ vertelt Rusland-expert Mark Galeotti aan de telefoon. ‘Gewoon een kogel of een harde knuppel. Maar novitsjok wordt gebruikt om een boodschap te sturen.’ Wanneer men een verboden chemisch wapen – dat tientallen tot honderden mensen kan doden nadat ze ermee in aanraking zijn gekomen – inzet om een specifiek individu te doden, toont dat volgens Galeotti dat ‘ze niet voor rede vatbaar zijn en dat je niet met ze moeten sollen’.

Regisseur Roher laat Navalny niet op zijn kwetsbaarst zien na deze bijna dodelijke vergiftiging. Het is onduidelijk of dit een bewuste keuze van hem is of dat de hoofdpersoon dat niet toeliet. De documentaire toont vooral hoe de activist zijn ‘tijdelijke dood’ aangrijpt om de strijd tegen het Kremlin vol energie voort te zetten. Er zijn beelden van Navalny die aan het joggen is in de sneeuw, op andere voert hij een pony op het Duitse platteland, waar hij aan het herstellen is, of is hij aan het bellen met journalisten en met zijn medewerkers. Maar ook Navalny is niet altijd onverstoorbaar, zo blijkt uit gesprekken met zijn familieleden. En als tienerdochter Dasha vertelt dat hij niet aanwezig kon zijn bij haar diploma-uitreiking omdat hij in de cel zit, sijpelt door welke prijs dit gezin betaalt voor de oppositie tegen het Kremlin.

Erg opmerkelijk zijn de telefoongesprekken die Navalny in de documentaire voert met vier leden van het team dat hem heeft vergiftigd. ‘Hallo, met Alexej Navalny. Zou je me kunnen vertellen waarom je me wilde vermoorden?’ vraagt hij de eerste die hij aan de lijn heeft. Hoewel deze conversaties eind 2020 al groot nieuws waren, laat de documentaire ze opnieuw fris en spannend voelen. Regisseur Roher neemt de kijker stap voor stap mee in het onderzoek naar het liquidatieteam dat Navalny blijkbaar al sinds 2017 volgde. Als Navalny zich in het laatste gesprek voordoet als prominent lid van de Russische Nationale Veiligheidsraad doet een van de moordenaars de vergiftigingspoging tot in detail uit de doeken. Dat levert de schokkendste momenten van de documentaire op. ‘We deden alles zoals we het geoefend hadden,’ zegt de nietsvermoedende spion, terwijl zijn slachtoffer met open mond luistert. ‘Maar ja, in ons beroep zijn nu eenmaal veel dingen onzeker,’ geeft hij als verklaring voor het mislukken van de moordpoging.

De documentaire speelt met het feit dat de kijker weet wat er na zijn herstel met Navalny gebeurt: hij wordt naar een strafkamp gedeporteerd en op beelden die naar buiten komen is een kaalgeschoren, zieke, sterk vermagerde man te zien. Ondanks alles klinkt er hoop door in de documentaire: hoop voor Navalny’s toekomst en die van Rusland. Regisseur Roher kon ook niet bevroeden dat de veroordeling van Navalny, nadat hij begin 2021 was teruggekeerd naar Moskou, een voorbode was van de rampzalige gebeurtenissen die zich momenteel in Oekraïne voltrekken. Nu Rusland afglijdt naar een totalitair regime van Noord-Koreaanse snit klinkt Navalny’s boodschap aan het Russische volk – mocht hij inderdaad komen te overlijden – niet meer zo hoopvol, maar wel des te urgenter. ‘Geef niet op.’