Nieuwe vierdelige podcastserie Stad in oorlog

De nieuwe vierdelige NPO Radio 1-podcastserie Stad in oorlog van Bureau Buitenland gaat op zoek naar de plek die de oorlog heeft gekregen in het leven in één stad: het oostelijk gelegen Charkiv. Een toer langs kleine verhalen van verbijstering, moed en eenzaamheid, verscholen achter de gehavende muren, dicht op de huid, soms triviaal, vaak bizar: de oude man die op de gang slaapt omdat hij de schuilkelder niet in kan, de vrouw die de katten verzorgt van gevluchte buurtbewoners, de arts die in een appartement op een eenzame vrouw stuit, verlaten door haar familieleden, en de vrouw op de markt die tussen de raketkraters feestspullen verkoopt, want ‘juist tijdens een oorlog moet er vrolijkheid zijn’.

Ze worden een voor een voorgesteld door Charkiv zelf. De stad – vertolkt door Bureau Buitenland-presentator Sophie Derkzen – neemt de luisteraar in de eerste persoon mee naar haar inwoners, haar plekken en haar pijn. Soms lijdzaam: ‘Op die dag sloegen raketten de eerste kraters in mijn straten. Sindsdien ben ik een stad in oorlog.’ Dan weer boos: ‘Hoezo tegen de regering? Dit is een oorlog tegen mijn mensen!’

De keus voor Charkiv lag voor de hand. ‘Zwaar getroffen door raketten en artillerie en verlaten door een groot deel van de bevolking weerspiegelt Charkiv de vernieling en de gruwelen van de oorlog,’ zegt eindredacteur Herman Schulte Nordholt, die met het idee kwam voor de serie. Strategisch gelegen, op amper vijftig kilometer van de Russische grens, was Charkiv een van de eerste doelwitten van de Russen – op de eerste dag van de invasie reden de tanks met de Z de buitenwijken al binnen. ‘Charkiv staat ook symbool voor de weerstand van de Oekraïners; de Russen werden teruggedreven, eerst uit de stad en een half jaar later uit de provincie.’

Logistiek bood Charkiv veel voordelen. De stad ligt nu ver genoeg van het front om er relatief veilig te kunnen werken, al slaan er om de haverklap raketten in. Bovendien kent verslaggever Michiel Driebergen, die de vele reportages in de podcast maakte, de stad op zijn duimpje. Toen vrijwel niemand nog in Oekraïne was, deed hij er al verslag. In 2014 al sprak hij op het station van Charkiv de vluchtelingen uit de Donbas, waar separatisten de wapens hadden opgenomen tegen de regering – eigenlijk is de oorlog al negen jaar gaande.

De miljoenenstad vertegenwoordigt de verschillende gezichten van Oekraïne: aan de ene kant de hang naar vrijheid, de wil om onafhankelijk te blijven en geen onderdeel te worden van Rusland, en aan de andere kant de onmiskenbare banden met de huidige vijand. De voertaal is Russisch, veel inwoners hebben familie in Rusland, de Russen kwamen er inkopen doen. Charkiv ademt ook het Sovjetverleden. ‘Wist je dat ik destijds de hoofdstad was van Sovjet-Oekraïne? ‘

Door de stem wordt Charkiv ook een personage: trots op de fascinerende Derzhprom-gebouwen uit de tijd van Lenin, met trauma’s uit het verleden (‘van die andere keer dat ik aan flarden werd geschoten’), de pijn van de gescheiden families en het verlangen naar rust en vrijheid. ‘De mensen in Charkiv voelen zich Oekraïens, maar zonder het nationalisme van steden als Kiev of Lviv,’ zegt Michiel Driebergen. In Charkiv geen straatverkopers met lintjes in de kleuren van de vlag of toiletpapier met Poetins gezicht erop, zoals in de hoofdstad, maar wel de overtuiging dat deze strijd gewonnen moet worden.

Dat laatste geldt in het bijzonder voor de activisten, in Charkiv ‘volonteri’ genoemd, vrijwilligers: burgers, mannen en vrouwen die op en neer rijden naar het front, munitie en donaties brengen naar de soldaten en ouderen ophalen uit de dorpen in de vuurlinie. Gevaarlijk en moedig werk, waardoor de staat zich kan wijden aan de eerste prioriteit, de verdediging van het land. Charkiv is een van de uitvalsbases.

De podcastserie Stad in oorlog is in korte tijd met een klein budget gemaakt. Terwijl in Hilversum de eindmontage al was begonnen, ging Michiel Driebergen in Charkiv nog achter de laatste interviews aan. In hoog tempo stuurde hij gesprekken, extra geluid van het autoverkeer en het transcript van een pratende papegaai, met de tijdcodes waarop hij ‘Poetin klootzak’ en ‘Leve Oekraïne’ zegt. Het beest is van de excentrieke schrijver Anna Gyn, die in de podcast voorleest uit haar oorlogsdagboek.

Radio maken in Charkiv is een uitdaging, want het is een stille stad geworden. Waar vroeger files stonden raast nu af en toe een auto over de kinderkopjes. Veel winkels zijn gesloten, de eigenaars gevlucht. Waar een raket insloeg zijn in de wijde omgeving hele straten dichtgetimmerd met spaanplaat. ’s Avonds laat is het onwerkelijk stil en donker, de straten zijn verduisterd, zelfs de schaduwen zijn verdwenen. Alleen diep verscholen in de gebouwen zijn eilandjes van leven.

Toch is er wel geluid. De kinderen in de speeltuin, de stemmen in het café, de pubers met hun skateboards op de trappen van het theater, het draaiorgeltje op de hoek van het Theaterpark. Of de oudjes die in het weekeinde op het Plein van de Vrijheid dansen op Oekraïense smartlappen. Met stramme benen en van kou vertrokken gezichten houden ze elkaar en hun moreel overeind. Het mag dan oorlog zijn, hier wordt gedanst! En natuurlijk het luchtalarm, dat elk moment – maar altijd onverwachts – kan afgaan.

Die geluiden, de authentieke stemmen van de stad, krijgen in de podcast alle ruimte in de vorm van klanklandschappen, soms subtiel, dan weer oorverdovend. De scènes krijgen extra diepte dankzij het fenomenale Kharkiv. Songs of War van de lokale componist Denys Karachevtsev – bekend van de beelden waarop hij cello speelt tussen de puinhopen van zijn stad –, die toestemming gaf om zijn muziek te gebruiken.

Charkiv ademt verlangen naar de toekomst. De acute angst is verdwenen. Het luchtalarm gaat voortdurend af, dag en nacht, maar niemand zet het op een rennen, al valt er soms een raket. Onlangs nog, op een woonhuis om de hoek bij de verblijfplaats van Michiel Driebergen. Een oude vrouw werd gedood, haar man raakte zwaargewond. De brandweer rukte uit, ambulances reden af en aan, en Michiel stond er bij met zijn recorder. De angst zit onder de huid. Dat de Russen terugkomen, het offensief waarvan iedereen verwacht dat het komt.

Tot die tijd proberen de bewoners in de belegerde stad hun leven zo normaal mogelijk te leiden, met een aan koppigheid grenzende volharding. Als de stroom uitvalt zoeken ze in de donkere supermarkt hun spullen met het licht van hun telefoon. De centrale markt is open, pinapparaten werken, er zijn bussen en trams, minder dan eerst, maar ze rijden. ‘Ik ken mensen die tegenwoordig de wekker om kwart voor vier zetten,’ leest Anna Gyn voor, ‘om wakker te worden van een bekend deuntje en niet door het geluid van kanonnen.’

Natuurlijk, er zijn dingen veranderd, soms onherstelbaar. De immense Barabasjovamarkt, waar de Russen van over de grens ooit inkopen kwamen doen, is gebombardeerd en wordt afgebroken. En de buste van de Russische schrijver Alexander Poesjkin, van wie iedere bewoner paginalange gedichten zo kan opdreunen, zal niet meer terugkeren naar zijn plek in het park. Zijn sokkel wordt aan het oog onttrokken door zandzakken.

Maar straks, als de oorlog voorbij is, zal de stad weer bloeien, daarvan zijn veel bewoners overtuigd. ‘De een vecht aan het front, anderen moeten thuis de zaak op orde houden,’ zegt de man van de plantsoenendienst. Ook in tijden van oorlog moet de heg gesnoeid. De stad moet blijven draaien, anders ís er straks geen stad meer.