Krankzinnig. Dat is het woord waar podcastmaker Frank Kromer (1983) steeds naar terugkeert als hij vertelt over het verhaal dat leidde tot zijn nieuwe podcastserie Ludmilla. De vierdelige serie draait om de parodistische opera Ludmilla en haar makers, de Gruppe Bühne: een groep gevierde Joodse artiesten die tijdens het schrijven, componeren en uitvoeren van het muziekstuk gevangen zaten in Kamp Westerbork. Daar, in het kamptheater, zat kampcommandant Albert Gemmeker zoals altijd vooraan tijdens de eerste en enige uitvoering van Ludmilla, begin juni 1944. Direct na de première verbiedt Gemmeker de opera en zet de artiesten op transport. Ludmilla raakt in de vergetelheid. Totdat decennia later, in de berging van de schoondochter van Holocaustoverlevende Ida Simons in Eindhoven, de originele partituur opduikt.
‘Het is het enige door Joodse gevangenen gemaakte stuk waarvan we de muziek en de tekst nog hebben,’ zegt Kromer. Hij wordt op een lentedag in 2023 door zijn overbuurman in Haarlem, operazanger Jan Willem Baljet, op het bestaan van Ludmilla gewezen. De vondst in de berging maakt dat het stuk door Baljets operagezelschap Punto Arte nieuw leven in kan worden geblazen. Kromer weet genoeg: dit moet vastgelegd. Met zijn eigen fascinatie als leidraad volgt hij cast en crew, terwijl hij in de geschiedenis en totstandkoming van Ludmilla duikt. De opera, zo blijkt algauw, zit vol dubbele bodems.
Kromer: ‘Wat ik wilde weten is: hoe is het deze mensen in hemelsnaam gelukt om in het voorportaal van de hel een opera te maken? En dan ook nog eens met allerlei gewaagde verwijzingen erin.’ Zo heeft een van de personages het over ‘een rookpluim in het oosten’. En wat te denken van de wonderlijke ondertitel ‘Lijken aan de lopende band’ en het alternatieve ‘happy end’ dat Kromer op het spoor komt? Zijn het dappere tekenen van muzikaal verzet? En zo ja, hoe hebben ze dan door de censuur van de uiterst ‘efficiënte’ Gemmeker kunnen komen, die niks ongezien toestond en volgens de overlevering tachtigduizend gevangenen lachend naar de vernietigingskampen schopte?
Om antwoorden te vinden, klopt Kromer aan bij uiteenlopende kenners en betrokkenen, van Gemmeker-kenner Ad van Liempt en Ida Simons-biograaf Mieke Tillema tot Holocaust-overlevende Eva Weyl. Zij luistert nog altijd naar de liedjes die ze als kind hoorde tijdens een revue-avond in Westerbork. ‘Elke dinsdagmiddag vertrokken er treinen, geregeld gevolgd door cabaret in de avond. Hoe lang je erover nadenkt, hoe krankzinniger het is,’ zegt Kromer. ‘Voor de artiesten gold: zo lang ze speelden, hoefden ze niet op transport. Wat doe je dan? Dan geef je alles. Deze podcastserie is, behalve een poging om de luisteraar mee te nemen in mijn zoektocht naar de betekenis van deze prachtige opera, ook een ode aan hen.’