Over de Muur: hoe was het om op te groeien in de Oost-Berlijnse DDR?

Het was confronterender dat Duitsers nog vaak de vraag kregen uit welk van de twee delen ze afkomstig waren. ‘Als ik dan “Oost” zei, waren mensen altijd verrast, er werd op gereageerd. Ik merkte dat daar iets zat, een bepaalde interesse of het idee dat dit iets bijzonders was. Daardoor ging ik erover nadenken: wat was er precies anders aan mijn jeugd? In een van de eerste discussies die ik hierover had, wees een protestantse huisgenoot me erop dat de tien geboden die ik had meegekregen bij de Pionierbeweging [een communistische jeugdorganisatie, red.] wel erg veel lijken op die uit de Bijbel, maar dat het christendom al veel langer bestaat. Pas toen dacht ik: shit, dit heeft het socialisme gewoon van de kerk overgenomen. Met godsdienst was ik in de DDR helemaal niet in aanraking gekomen, al zou je het socialisme ook een soort religie kunnen noemen.’

Nagel plakte nog een master journalistiek aan haar studie vast. ‘Ik ben opgegroeid in Oost-Duitsland en had een hele gelukkige jeugd,’ was de openingszin van de introductiebrief die ze als beginnende student over zichzelf moest opstellen. ‘Dat schreef ik waarschijnlijk ook wel in de wetenschap van: jongens, dat kan ook! De journalistiekdocenten zaagden me volledig door over die ene zin, de rest van de brief deed er bijna niet meer toe. Dat je ook een gelukkige jeugd in de DDR gehad kunt hebben, ging er niet in. Dan moest je wel volledig geïndoctrineerd zijn, was de gedachte.’

Uiteindelijk begreep Nagel wel waarom de docenten hier zo’n punt van maakten. ‘Het is de bedoeling dat je als journalist je eigen achtergrond, herinneringen en overtuigingen met wat meer afstand gaat bevragen. Of, zoals ze in het Duits zeggen: hinterfragen. Dit is een van de woorden die ik in het Nederlands mis. Misschien is Over de Muur nog een heel laat uitvloeisel van het besef dat de docenten me wilden meegeven.’

Hoewel de podcast begint met Nagels positieve ervaringen leidt de zoektocht naar wat er nog van Oost-Duitsland over is in haar, haar familie en haar oud-klasgenoten onherroepelijk tot de vaststelling dat er ook veel nare kanten aan het land zaten. ‘Na de val van de Muur waren we eerst allemaal blij dat het assortiment in de supermarkt veel breder werd, maar verder was de Wende vooral ontzettend ingrijpend. Mijn generatie rolde er gelukkig soepel doorheen, met name de oudere generaties moesten zichzelf in het nieuwe systeem helemaal opnieuw uitvinden.’

De meeste kinderen met wie Nagel opgroeide, zijn goed terechtgekomen. De een werkt als tandartsassistent, de ander als teamleider van de grootste bibliotheek in Berlijn en weer een ander is de beveiliger van de Duitse minister van Financiën, Christian Lindner. ‘Ik had gedacht dat je leven blijvend gevormd zou worden door die eerste jaren in de DDR, maar dat bleek niet zo te zijn. Niet al mijn leeftijdgenoten identificeren zich even sterk als een kind van Oost-Duitsland.’

Een voormalige vriendin van Nagel vertrok vrij snel na de val van de Muur naar West-Duitsland. ‘Zij begon pas over haar Oost-Duitse achtergrond na te denken toen ik ernaar vroeg. En een andere vriendin vertelde dat ze onze vroegere vriendengroep fantastisch vond, maar afgezien daarvan was haar kindertijd in onze wijk niet geweest. Dit had te maken met haar enorm strenge ouders, die later gingen scheiden. Iedereen heeft een andere perceptie – kijk dus uit met gemeenplaatsen over de DDR.’

Van een andere oud-klasgenoot staat Nagel nog bij dat ze regelmatig pakketjes met speelgoed ontving van haar grootouders in Oostenrijk. ‘Een kind denkt daar verder niet over na en zaken als de Stasi en dergelijke hebben op die leeftijd weinig of geen betekenis. In Over de Muur vertelt deze klasgenoot voor het eerst waarom haar grootouders daar woonden. Haar opa werkte voor de DDR-ambassade in Oostenrijk en hij is op een vreemde manier overleden. Ook kreeg haar oom een dodelijk ongeluk. Daar was dus iets niet in de haak, maar haar inmiddels overleden grootmoeder wilde niet dat de dossiers voor haar dood geopend werden. De familie van die klasgenoot is alles nu pas aan het ontrafelen.’

Het onderstreept dat de verwerking van het Oost-Duitse verleden nog volop gaande is. ‘Ook binnen mijn eigen familie. Een tijdje geleden ging ik mee met een rondleiding in Berlijn en daarbij deden we ook plekken aan waar mensen zijn doodgeschoten die over de Muur probeerden te komen. Omdat we er relatief ver vandaan woonden, speelde de Muur niet echt een rol in mijn leven. Maar hoe zat het met mijn ouders: wisten zij wel van die doden? Ja, bleek toen ik het aan mijn moeder vroeg. Officieel niet natuurlijk, maar officieus was het breed bekend. Dit is een van de redenen dat het land uiteindelijk kapotging: mensen begonnen zich te verzetten tegen zaken waarvan ze eigenlijk geen weet mochten hebben. Het was een land met een dubbele bodem.’

Voor de goede herinneringen die veel voormalige inwoners ook aan de DDR koesteren is in Duitsland niet altijd ruimte, constateert Nagel. ‘Als je aangeeft dat je er ook goede dingen waren, riskeer je altijd het verwijt dat je een verkeerd regime gesteund hebt. Maar, zoals mijn moeder in de podcast zegt: wij waren geen politieke mensen, we leefden gewoon ons leven. Waarom mag het ene dan niet naast het andere bestaan?’

De woorden van Nagel sluiten aan bij de boeken van historicus Katja Hoyer en auteur Jenny Erpenbeck – beiden in Oost-Duitsland geboren –, die de afgelopen jaren felle discussies veroorzaakten in Duitsland. In respectievelijk Achter de Muur. Oost-Duitsland 1949-1990 en Kairos proberen ze het beeld van de DDR wat meer in balans te brengen door ook naar het dagelijks leven en de zonzijde ervan te kijken.

Dat ze deze podcast heeft gemaakt, betekent niet dat Nagel zich echt in die discussie wil mengen. ‘Je kunt in Duitsland nooit iets zeggen zonder dat anderen daar weer iets van vinden. Het is nooit klaar en het debat hierover is hevig. Iedereen denkt dat zijn of haar eigen – positieve of negatieve – herinneringen kloppen. Maar alleen alle herinneringen bij elkaar leveren een compleet beeld op.’