Eva Joly over de bankencrisis

IJslanders vergelijken de Noors-Franse ex-onderzoeksrechter en politica Eva Joly (1943) inmiddels met de mythologische bergvrouw Fjallkonan, symbool van de natie. In 2008 huilde die natie, bankroet door de hebzucht van hun bankiers. En toen, op een zondag in augustus 2009, verscheen Eva Joly in de talkshow van Egill Helgasonmet.

Ze sprak rustig en wijs over het bestrijden van corruptie en economische misdaden, zoals ze dat als onderzoeksrechter in Frankrijk en Noorwegen had gedaan. Ook IJsland had een onderzoek nodig, zei Joly. Die nacht richtte blogster Cilla Ragnarsdóttir een Facebookgroep op: Eva Joly in IJsland! De volgende morgen telde de groep achtduizend leden. Op dinsdag was Joly aangesteld door de IJslandse regering om met aanklager Olafur Hauksson het onderzoek naar de bankencrisis te leiden. Uiteindelijk werden zo’n veertig bankiers veroordeeld.

Bent u tevreden over het resultaat dat u bereikt hebt in IJsland?
Eva Joly: ‘IJsland is een van de weinige landen in Europa die een onderzoek hebben uitgevoerd om te begrijpen wat er gebeurd was tijdens de bankencrisis. Door dat onderzoek zijn veel bankiers veroordeeld, van alle drie de banken die bij de crisis een hoofdrol speelden. Ik zal het werk dat IJsland gedaan heeft nooit bekritiseren, want het is heel bijzonder dat ze het überhaupt gedaan hebben. Maar de conservatieve Onafhankelijkheidspartij is terug in de regering en heeft de geldkraan dichtgedraaid. Dus we hebben niet zo ver kunnen gaan als we gewild hadden.

Het valt te betreuren dat de voornaamste eigenaar van Landsbanki, die het meest verdiend had aan de wantoestanden, niet vervolgd is in IJsland. Maar ze moesten keuzes maken en het heeft tot strenge straffen geleid, die ook ten uitvoer gelegd zijn.’

Waarom is het alleen in IJsland gelukt zo’n grote groep bankiers te veroordelen?
‘De strijd tegen economische criminaliteit vereist moeilijke en langdurige procedures. Bovendien zijn het nogal onzichtbare misdaden. Er liggen geen lijken op straat. Rechercheurs gaan er nooit spontaan mee aan de slag. Ze hebben het al te druk en ontberen vaak de financiële kennis die nodig is, want het zijn ingewikkelde zaken.

Een onderzoek starten dat vijf of zes jaar gaat duren en waarvan de uitkomst onzeker is – te vaak besluit de teamchef dat het de moeite niet is. Je weet dat de tegenpartij twintig advocaten zal inhuren en zal proberen de aanklager verdacht te maken. Dat zie je overal ter wereld: de heftige aanvallen op mensen die zo’n onderzoek doen. Daarom is het heel moeilijk tot veroordelingen te komen. De straffeloosheid is daardoor nog steeds heel hoog.’

In In Europa vertelt een jonge bankier die een celstraf uitzat dat hij maar een kleine vis is. Hij is niet verantwoordelijk voor het verrotte systeem dat leidde tot de wereldwijde bankencrisis.
‘Iedereen heeft op zijn eigen niveau verplichtingen. Als u 200 kilometer per uur rijdt kunt u zeggen: “Ik reed even hard als iedereen, er waren veel mensen die 200 kilometer per uur reden die dag.” Ja, misschien wel, maar u bent gepakt. Het is misschien frustrerend dat er grotere vissen waren, maar op elk niveau moet je de regels respecteren. De IJslandse bankiers zeggen altijd dat het de mondiale crisis was die zorgde dat de IJslandse banken instortten. Maar er is uitgebreide literatuur over de IJslandse bankencrisis. Ik denk aan een boek als Bringing Down the Banking System (2014) van Gudrun Johnsen. Je ziet hoe Landsbanki en Kaupthing elkaar gefinancierd hebben. Het waren banken die geen eigen fondsen hadden.

De situatie was, kortom, als een patiënt die vergevorderde kanker heeft: de mondiale crisis heeft IJsland misschien de genadeklap gegeven en de dood een paar dagen vervroegd. Maar die dood was al zeker, omdat de bankiers de regels aan hun laars lapten. En ze betaalden nog in 2006, dus kort voor de crisis, een gezaghebbende Amerikaanse econoom als Frederic Mishkin om een vleiend rapport te schrijven. Mishkin zei dat alles dik in orde was, maar hij had helemaal geen onderzoek gedaan. Met dat rapport konden de IJslandse bankiers hun critici het zwijgen opleggen.’

Joly, die altijd een opvallend brilletje met felgroen of knalrood montuur draagt, werd geboren in Noorwegen en was ooit Miss Noorwegen voordat ze in 1963 naar Parijs kwam. Ze werkte als secretaresse en studeerde rechten in de avonduren, totdat ze op haar 38ste afstudeerde en aan de slag ging als onderzoeksrechter. Na haar pensionering als rechter besloot Joly de politiek in te gaan. Van 2009 tot 2019 was ze lid van het Europees parlement voor de Groenen en bij de Franse presidentsverkiezingen van 2012 was ze presidentskandidate voor Europe Écologie.

Toen haar tijd in het Europarlement ten einde liep, begon de onvermoeibare Joly weer aan een nieuwe carrière. Inmiddels is ze vrijgevestigd advocate in Parijs en verdedigt ze vooral klokkenluiders en slachtoffers van malafide banken.

Waar bent u op dit moment mee bezig?
’Ik verdedig de slachtoffers van Landsbanki, een zaak die nog steeds loopt. En ik treed op als advocaat voor de IJslandse klokkenluider Johannes Stefansson, die onlangs een corruptieschandaal aan het licht bracht rondom visquota in Namibië. Hij lekte drieduizend documenten via WikiLeaks. Het visbedrijf Samherji is geen uitzondering. De realiteit is dat het in die branche heel vaak zo gaat.

Niet iedereen is fan van Joly. Zo vonden sommige IJslanders dat ze al te snel begon te roepen dat er sprake was van misdrijven en dat de schuldigen daarvoor moesten opdraaien. Met zo’n instelling kun je geen objectief onderzoek doen, vonden sommigen.

Daarom zijn klokkenluiders zo belangrijk. Dankzij Antoine Deltour, die stagiair was bij PricewaterhouseCoopers, zijn de misstanden van de Luxleaks-affaire aan het licht gekomen. Zo is de Europese Commissie aan de slag gegaan met wetgeving over belastingfraude in al haar vormen, wat heeft geleid tot een permanente commissie die toeziet op belastingkwesties in de Europese Unie.’

Wat kunnen we doen om klokkenluiders beter te beschermen?
‘Dat is een onderwerp waar ik al jaren mee bezig ben. Als lid van de groene fractie in het Europees Parlement heb ik de noodzaak uitgedragen om een richtlijn te maken voor bescherming van klokkenluiders. Die is in april dit jaar aangenomen en treedt eind 2021 in werking. Het is een richtlijn die aangeeft dat klokkenluiders niet verplicht zijn om de hiërarchie in hun organisatie te respecteren. Sommige landen, waaronder Frankrijk, wilden dat de klokkenluiders eerst verplicht zouden zijn de misstanden bij hun chef te melden alvorens de controle-organen of de pers in te lichten. Dat vonden we geen goed idee en we hebben onze poot stijf gehouden.

Nu staat in de richtlijn dat klokkenluiders zelf mogen bepalen hoe en waar ze aan de bel trekken. Intern aankaarten is meestal gevaarlijk en betekent vaak dat de bewijzen verdwijnen. De richtlijn verbiedt ook iedere vorm van straf voor klokkenluiders. Wat helaas nog niet gelukt is, is gratis rechtshulp en financiële steun van klokkenluiders. Dat is belangrijk want de klokkenluider kan worden aangeklaagd voor het schenden van beroepsgeheim. De Luxemburgse bedrijven zijn niet veroordeeld, maar de klokkenluider Antoine Deltour wel.’

U betaalt zelf ook een prijs voor het aankaarten van corruptie. In de media hebt u politici, zoals Nicolas Sarkozy en Jean-Marie Le Pen, van corruptie beschuldigd, die u vervolgens wegens smaad voor de rechter sleepten.
‘Ja, dat is een van de machtsmiddelen van de machtigen. En ze hebben dure advocaten. Al die rechtszaken hebben me veel tijd en geld gekost. Maar dat was het me waard en de meeste heb ik gewonnen.’

U hebt als vrouw vooral mannen vervolgd. Had u wel eens last van seksisme?
‘Toen ik onderzoeksrechter was waren er nog weinig vrouwen in de strijd tegen economische misdaad. Ik was een van de eerste vrouwen in het financiële parket. En ja, ik heb de arrogantie van deze delinquenten meegemaakt: een bankier die verantwoordelijk was voor grote verliezen van zijn bank, bijvoorbeeld, bespotte mij om mijn Noorse accent en mijn taalfouten. Hij zei: “Ik beantwoord uw vragen pas als u uw grammatica perfect beheerst.”

Een ander kwam met een Perzische dichtbundel aanzetten en heeft me tijdens het verhoor de rug toegekeerd en geen enkele vraag beantwoord. Hij deed alsof hij zijn gedichten zat te lezen. Ik denk dat ze dat bij een man niet gedaan zouden hebben.’

U was tien jaar lid van het Europarlement. Bent u daar pessimistischer of optimistischer van geworden?
‘Ik ben optimistisch. Zo is er sinds 2018 de vijfde Europese richtlijn tegen witwaspraktijken. En u weet misschien dat de EU een Europees parket heeft gecreëerd met Europese aanklagers, het EPPO (European Public Prosecutor’s Office). Iedere lidstaat stuurt een aanklager en ze gaan zaken onderzoeken waarin het financiële belang van de EU in het geding is. Dat gaat over Europese subsidies maar ook over btw. Het is een eerste stap richting een supranationale justitie. Dat is cruciaal in het bestrijden van economische misdaad, want de financiële wereld is totaal internationaal, dus de nationale justities schieten altijd te kort.

Ik verwacht veel van de Roemeense Laura Kovesi, die in september werd benoemd als eerste EU-aanklager. Zij heeft ruime ervaring in corruptiebestrijding. De andere ontwikkeling die me optimistisch stemt is dat er nu veel meer bewustwording is. Als je tien of twintig jaar geleden begon over iets als belastingparadijzen, kreeg je glazige blikken. Nu weten mensen heel goed waar je het over hebt, en dat we financiële criminaliteit moeten aanpakken.’