Verbluffende essaydocumentaire van filmmaker en videokunstenaar Johan Grimonprez

‘Deze documentaire is het filmische equivalent van een hele nacht Wikipedia doorspitten, met meer dan honderd tabbladen geopend in je internetbrowser, gevoed door Red Bull en geweldige jazzmuziek.’ De schrijver van deze gevatte korte recensie, geplaatst op social-mediaplatform en filmdatabase Letterboxd, heeft het over Soundtrack to a Coup d’État, de nieuwe documentaire van de Belgische filmmaker en videokunstenaar Johan Grimonprez (1962).

Het is een treffende beschrijving van de energieke en bij vlagen verbluffende historische film, die is opgebouwd als een veelomvattend non-fictieboek over kolonialisme, racisme en wereldwijde politieke intriges ten tijde van de Koude Oorlog. Een documentaire die zo vol zit met verschillende verhalen, dat Grimonprez in de researchfase een hele muur van zijn Brusselse woning moest volplakken met post-its om structuur te kunnen geven aan zijn film.

‘Hier zie je het storyboard, het is nogal veel,’ lacht Grimonprez in een videogesprek, terwijl hij de muur laat zien. ‘Ik gebruikte verschillende kleuren om alle lagen aan te geven in de film.’

De afzonderlijke lagen vertellen samen het verhaal dat Grimonprez wil vertellen, waarbij alles met alles samenhangt. ‘Het is net zoals in de werkelijkheid: zaken worden tegenover elkaar afgezet,’ legt hij uit. ‘Als er iets heel belangrijks gebeurt in de geschiedenis, hebben we daar vaak heel persoonlijke herinneringen aan. Iedereen weet bijvoorbeeld nog waar hij of zij was tijdens 9/11. Die confrontatie tussen intieme verhalen en grote gebeurtenissen vind ik interessant om te onderzoeken.’

Het vertrekpunt in Soundtrack to a Coup d’État is de moord op Patrice Lumumba (1925-1961), de eerste democratisch gekozen premier van Congo, wiens liquidatie een vooropgezet plan was waar zowel de Belgische regering als de Amerikaanse CIA bij betrokken waren. Vervolgens belandt de vertelling in verschillende zijpaden, waarbij steeds veelbetekenende jazzmuziek leidend is.

Want muziek en politiek staan soms dicht bij elkaar, laat de film zien. Zo stuurden de VS muzikanten als Dizzy Gillespie en Louis Armstrong naar verschillende landen in Afrika als zogenoemde ‘jazz-ambassadeurs’, wat later een PR-plan bleek te zijn van de CIA, en tevens een rookgordijn voor hun plannen voor de liquidatie van Lumumba.

‘De muziek is dus ook een historische actor in het verhaal,’ vertelt Grimonprez. ‘De film begint en eindigt bijvoorbeeld met fragmenten van een in België integraal op televisie uitgezonden concert van Max Roach en Abbey Lincoln, genaamd We Insist Freedom Now. Die muziek gaat over gelijke rechten en Afrikaanse onafhankelijkheid. Het was geweldig voor het Belgische publiek dat het concert werd uitgezonden, maar ondertussen vond er een genocide plaats in Oost-Congo die werd doodgezwegen. Wanneer je dat soort parallellen ontdekt en naast elkaar zet in een film, krijg je de kans om op een nieuwe manier naar de geschiedenis te kijken.'

In veel van zijn andere films gaat Grimonprez op eenzelfde manier te werk. In Dial H-I-S-T-O-R-Y (1997) bijvoorbeeld, die in première ging op het prestigieuze Documenta, zet Grimonprez de geschiedenis van vliegtuigkapingen en terrorisme af tegen de manier waarop (sensatiebeluste) media er door de jaren heen over berichtten. Interviews met kapers en slachtoffers worden afgewisseld met nieuwsfragmenten, cartoons en reclames.

‘Toen ik die mediafragmenten analyseerde zag ik dat de esthetiek van bijvoorbeeld MTV of Hollywood steeds meer ging doorschemeren in nieuwsuitzendingen en vice versa. Als je tv kijkt zie je bijvoorbeeld iets over oorlog in Irak en vervolgens een reclame voor aardbeienijs. Dat is een soort surreële poëzie, die een absurde realiteit creëert. Wanneer je over Times Square loopt, word je gebombardeerd met logo’s uit de bedrijfswereld, maar is dat wel onze wereld? Ik denk dat we eigenlijk in een verkeerde wereld leven. Maar misschien kunnen films een vergelijkbare kortsluiting veroorzaken als die reclames – alleen dan met een positief effect.’

Naast zijn documentaires is er op IDFA ook een persoonlijke top tien te zien van Grimonprez, bestaande uit een selectie onconventionele films die thematisch aansluiten op zijn eigen werk. Zo is sciencefictionfilm Space Is the Place (1974) een bijzondere combinatie van fictiefilm en concertregistratie, waarin jazzmusicus Sun Ra door de tijd reist in een ruimteschip. En wordt er in Best of Enemies: Buckley vs. Vidal (2015) gereflecteerd op hoe de debatten tussen intellectuelen William F. Buckley en Gore Vidal het televisielandschap voorgoed veranderden.