Documentairereeks Hostages over de Amerikaanse ambassadegijzeling in 1979

‘Ik werd ondervraagd. Ik werd mishandeld.’ Als Michael Metrinko zijn behandeling tijdens de gijzelneming van de Amerikaanse ambassade in Teheran veertig jaar geleden probeert te omschrijven, klapt hij dicht. ‘Mijn ondervragingen waren onplezierig. Laat ik het zo zeggen.’ De voormalige politiek attaché is een van de 66 diplomaten en burgers die op 4 november 1979 gegijzeld worden tijdens een massale studentendemonstratie. Het merendeel van hen, 52 man, komt pas na een periode van 444 dagen vrij. Ook Metrinko. ‘Werd je gemarteld?’, vraagt de interviewer nogmaals heel direct. Metrinko lacht moeilijk en perst zijn lippen samen. ‘Ik wil het er liever niet over hebben,’ zegt hij zachtjes terwijl zijn stem breekt.

Metrinko is een van de vele Amerikaanse en Iraanse betrokkenen van de historische ambassadebestorming die worden geïnterviewd in de documentairereeks Hostages op HBO Max. Ze hebben één ding gemeen: tot op de dag van vandaag worden zij op hun eigen manier mentaal en emotioneel gegijzeld door deze gebeurtenis. Zo vertelt de originele bedenker van de gijzelingsactie, Ebrahim Asgharzadeh, hoe het oorspronkelijke plan om de ambassade slechts 48 uur te bezetten verandert onder druk van de theocratische revolutionaire leider Ruhollah Khomeini. En hoe daardoor een groep idealistische studenten gedwongen wordt om eveneens 444 dagen in het complex door te brengen. Van de een op de andere dag veranderen zij in bewakers, schoonmakers en ondervragers in ’s werelds meest besproken gevangenis. ‘Op onze eigen manier vochten wij voor gelijkheid, democratie en vrijheid,’ zegt een andere voormalige gijzelnemer. ‘Maar soms als je grote golven veroorzaakt, dan word je er zelf door weggevoerd.’

De makers van Hostages – regisseurs Joshua Bennett, Maro Chermayeff, Jeff Dupre, Abbas Motlagh en Sam Pollard – hadden de release op HBO Max niet beter kunnen timen. Net zoals vijftig jaar geleden gaan Iraniërs op het moment van schrijven massaal de straat op om te protesteren tegen de strenge religieuze voorschriften en de wreedheden van een repressief regime. En net als in het najaar van 1979, wanneer blijkt dat de onttroning van de gehate koning Mohammad Reza Pahlavi niet de vrijheid brengt waar progressieve Iraniërs op hopen. De Iraanse revolutie leidt juist tot religieuze repressie en een verregaande inperking van vrouwenrechten onder Khomeini. De echo’s van toen klinken door in de demonstraties die sinds september gehouden worden in Iraanse steden.

In 2022 staan, net als toen, voornamelijk vrouwen op de barricades. Op 13 september wordt de 22-jarige Koerdisch-Iraanse Jihna ‘Mahsa’ Amini in Teheran aangehouden door de religieuze zedenpolitie. Op bezoek bij familie, maar afkomstig uit het noordwestelijke plaatsje Saghez, wordt ze aangehouden omdat ze haar hijaab niet draagt zoals de Iraanse wet voorschrijft. De arrestatie gaat volgens getuigen gepaard met buitensporig geweld. Drie dagen later overlijdt Amini in een ziekenhuis, na evenveel dagen in coma te hebben gelegen. Volgens de Iraanse autoriteiten overlijdt de Koerdische aan een hartaanval. Later verandert de verklaring: haar dood zou het gevolg zijn van een oude hersentumor die jaren geleden al verwijderd was.

Door haar dood is Amini voor veel Iraanse vrouwen een symbool geworden voor de al jaren sluimerende onvrede over de strenge religieuze wetten die burgers voorschrijven hoe zij zich moeten kleden en hoe ze met elkaar mogen omgaan. Voor anderen biedt het huidige protest een uitlaatklep voor de slechte economische situatie waarin Iran verkeert. Sinds 1979 is Iran het lijdend voorwerp van strenge internationale sancties. Vanwege de overname van de Amerikaanse ambassade in datzelfde jaar, maar ook vanwege de vermeende ontwikkeling van kernwapens, veelvuldige mensenrechtenschendingen en de sponsoring van terroristische organisaties. 

Hostages laat in vier delen van ieder een uur zien, hoe Iran het land geworden is dat we nu kennen. Dat onderwerp is hoe dan ook actueel, ongeacht de Nederlandse releasedatum van 29 september, middenin de tweede week van de verhitte Iraanse protesten. Want de gijzeling van de Amerikaanse ambassade was maar een van de gevolgen van de Islamitische Revolutie, luttele maanden na de Iraanse Revolutie die de koning omverwierp.

‘Het noodlottige jaar 1979 transformeerde het Midden-Oosten,’ vertelde de Amerikaanse journalist Kim Ghattas eerder dit jaar in een video-interview vanuit haar woonplaats Beiroet. Zij schreef het boek Zwarte golf: Hoe de rivaliteit tussen Saoedi-Arabië en Iran het leven in het Midden-Oosten heeft verwoest. ‘De Iraanse revolutie veranderde de regio, de koers van de geschiedenis en leidde tot een grote golf van conflicten. Het veroorzaakte de opkomst van extremisme en intolerantie.’

Door de Islamitische Revolutie in 1979 verzuurt de relatie tussen de bondgenoten Saoedi-Arabië en Iran, en beginnen de twee landen volgens Ghattas religie in te zetten als wapen om elkaar te bevechten. Want het land van de heilige steden, Mekka en Medina, is nadat de vrome Khomeini Iran tot Islamitische Republiek uitroept opeens niet meer het grootste lichtende baken van de islam. ‘De twee bondgenoten werden aartsvijanden,’ legt Ghattas uit. ‘Ze bevochten elkaar niet alleen met het zwaard maar ook met de woorden van hun religie, waardoor moskeeën opeens aan de frontlinie lagen.’ Volgens Ghattas waren nog twee gebeurtenissen in 1979, naast de gijzeling van de medewerkers van de Amerikaanse ambassade, bepalend voor de ‘zwarte golf’ in Iran en andere landen in de regio. Ze noemt ook de terroristische aanslag van extremistische moslims op bezoekers van Mekka en de Sovjetinvasie van Afghanistan in hetzelfde jaar. De rimpelingen van die schokgolf door het Midden-Oosten zijn nog altijd voelbaar in landen als Afghanistan, Syrië, Libië, Irak of op ieder willekeurig vliegveld als je je schoenen moet uittrekken bij de securitycheck.

Maar in Hostages staan de gebeurtenissen in Teheran centraal. De documentairereeks zoomt vooral in op de verregaande gevolgen die de Islamitische Revolutie heeft voor de grootste bondgenoot van de afgezette Iraanse koning, de Verenigde Staten. De gijzeling van 66 Amerikaanse burgers, gijzelde namelijk ook de ambtstermijn van de idealistische Amerikaanse Democratische president Jimmy Carter. Het was bovendien een belangrijke oorzaak van zijn klinkende verlies tegen Ronald Reagan tijdens de presidentsverkiezingen van 1980. Zonder Iran was de progressieve Carter waarschijnlijk herkozen en had hij een tweede termijn gekregen. Zo hadden de jaren tachtig er heel anders uit kunnen zien.

Hostages verdeelt de vertelling van het Amerikaanse drama over vier afleveringen van een uur. In de eerste twee afleveringen wordt uitgebreid de historische context voor de gijzeling van de ambassademedewerkers geschetst. We zien hoe de onvoorwaardelijke steun voor een koning, die tot zijn aftreden dissidenten martelt en vermoordt, de angst en woede onder Iraniërs voedt. En hoe een door de cia opgezette staatsgreep, die de democratisch verkozen premier Mohammad Mosaddegh in 1953 afzet, de anti-Amerikaanse zaadjes plant voor een revolutie, een generatie later.

De makers geven ook uitgebreid het woord aan de Iraanse studenten die betrokken waren bij de gijzeling, zoals Asgharzadeh die hierna als hervormer en scherpe criticus van het regime de politiek in ging. Hierdoor geeft Hostages een redelijk compleet beeld van wat zich in de periode 1979-1981 afspeelde in de prachtige Amerikaanse compound op de hoek van Taleghani Street en Mofatteh Avenue. Een beeld dat belicht wordt van beide kanten. Deze soms gekleurde en emotionele ervaringen worden regelmatig onderbroken door bijbehorende nieuwsbeelden. Zo destilleert het regisseursteam een volledige vertelling, die de gecompliceerde aard van de situatie zo realistisch mogelijk weergeeft. Als kijker begrijp je waarom Iraniërs sinds 1979 ‘Marg bar Āmrikā’ (’Dood aan Amerika’) roepen, ook al wordt de revolutie tegen de gehate koning gekaapt door religieuze extremisten die geen haar beter zijn. Hostages laat zien dat Iran een land is dat nog altijd gegijzeld wordt door het verleden, net zoals Amerika.