De onafhankelijke rechtspraak in Polen staat onder druk. In de 2Doc Judges Under Pressure zien we hoe Poolse rechters, advocaten en officieren van justitie zich verzetten tegen het regeringsbeleid.

De Poolse rechter Waldemar Żurek smeert zijn gezicht in met scheerschuim. Om zijn nek hangt een zilveren kruis. Met snelle vegen haalt hij het scheermesje over zijn wangen.

‘Voelt u zich onderdeel van de elite?’ vraagt de interviewer.

Żurek, die verschillende tuchtprocedures tegen zich heeft lopen en met de dood wordt bedreigd, spoelt het mesje schoon en wrijft haartjes van zijn natte gezicht. 

‘Absoluut niet, rechters zijn zoals ieder ander mens.’

In Idfa-favoriet Judges Under Pressure ontdoet filmmaker Kacper Lisowski het rechterlijk apparaat van ieder decorum. 

‘Ik krijg veel fuck off’s,’ merkt oud-opperrechter Małgorzata Gersdorf droogjes op. Ze leest aan haar geadresseerde ansichtkaarten voor. Afgelopen jaar kreeg Gersdorf de Geuzenpenning, een Nederlandse prijs die wordt uitgereikt aan mensenrechtenactivisten. Door landgenoten wordt ze als een verrader gezien: ze zou geen ‘echte Pool’ zijn.

Lhbtiq+’ers, journalisten, directeuren van ngo’s, oppositiepolitici – wie het regeringsbeleid in de weg staat wordt zwartgemaakt

‘In het vrije Polen moet niemand zich bemoeien met de hervormingen van een democratisch gekozen regering die ons land eindelijk zal bevrijden van het kwaad en van diefstal,’ aldus een briefschrijver in sierlijk handschrift.

Het kwaad dat zijn zij: de pleitbezorgers van de onafhankelijke rechtsstaat. Judges Under Pressure toont de botsing tussen rechters en hun overheid, die de scheiding der machten ondermijnt. Rechters, advocaten, een officier van justitie en de voorzitter van Iustitia, de grootste Poolse vereniging van rechters, komen aan het woord. Allemaal zijn ze doelwit van lastercampagnes. De voorzitter van Iustitia moet in elkaar worden geslagen, stoken anonieme internettrollen. Tegen rechter Waldemar Żurek lopen verschillende tuchtprocedures, hij werd tegen zijn wil overgeplaatst en kwam bij tal van instanties op de zwarte lijst te staan. Rechter Igor Tuleya wordt weggezet als een drugsverslaafde en een staatsvijand.

Soapserie

Sinds de overwinning van het rechts-conservatieve, populistische PiS in 2015 is intimidatie een vast onderdeel van de regeerstijl. Lhbtiq+’ers, journalisten, directeuren van ngo’s, oppositiepolitici en andere mensen die de regering in de weg staan worden zwartgemaakt. Rechters zijn arrogante dieven, inhalig en corrupt.

Op billboards, in kranten, online en op televisie worden rechters neergezet als leden van een elitaire kaste die zichzelf boven de wet plaatst en niets van de gewone Pool moet hebben. In de soapserie Kaste (2020), te zien op de regeringsgezinde televisiezender TVP, krijgen burgers die vechten voor gerechtigheid te maken met oneerlijke advocaten, een corrupt politieapparaat en rechters die onjuiste beslissingen nemen. De serie trekt meer dan een miljoen kijkers en telt inmiddels 180 afleveringen, ‘gebaseerd op zaken die behandeld werden in Poolse rechtbanken’.

© VPRO / VPRO Gids

— Rechter Waldemar Żurek

Het rechtssysteem wordt volgens PiS geplaagd door corruptie en een communistische mentaliteit. Een tuchtkamer moet kritische rechters disciplineren, er worden regeringsgezinde rechters genomineerd, nieuwe rechtbanken en gerechtelijke instanties voeren grondwetswijzigingen door terwijl de oppositie wordt omzeild. In de Europese Unie zorgen de hervormingen al jaren voor spanningen tussen het land en de andere lidstaten.

Vijandige invloeden

‘Wij Polen hebben het recht om te beslissen over ons eigen land en over onze eigen wetten – daarom hebben we gevochten voor democratie,’ pareert president Andrzej Duda de kritiek. De geschiedenis, waarin Polen 123 jaar van de landkaart verdween en vijftig jaar lang onder communistisch bewind stond, voedt het sentiment dat de staat moet worden heroverd. Volgens Duda moet het ‘Poolse huis’ worden gezuiverd, onder andere door vijandige invloeden, zoals het ‘communistische rechtsapparaat’, te elimineren.

Nog jaren in dit tempo actievoeren, de gedachte alleen al is advocaat Sylwia Gregorczyk-Abram te veel

Die boodschap slaat aan. Het rechterlijk apparaat heeft jarenlang op afstand gestaan van de burger, onder meer door slepende procedures en een gebrekkige communicatie met de samenleving. Begrippen als ‘rechtsstaat’ en ‘rechterlijke onafhankelijkheid’ zijn voor veel burgers abstracties geworden.

Judges Under Pressure toont hoe de rechters opstaan en terugslaan, als een nieuwe generatie politieke activisten. Ze onderwijzen burgers in democratische waarden, delen tijdens protesten telefoonnummers uit voor juridisch advies en reizen – overduidelijk vermoeid – het land door om het recht een gezicht te geven.

Trias politica

Igor Tuleya, een van de meest actieve en kritische rechters in het publieke debat, is de hoofdpersoon in de documentaire. Voor de VPRO-reisserie Moja Polska! (Britta Hosman, 2019) sprak ik met hem. Op dat moment dreigde hij zijn immuniteit te verliezen omdat hij de media toestemming had gegeven een openbare hoorzitting op te nemen. We volgden de veertiger naar zijn werk op de rechtbank, waar zijn lot als een schaduw over zijn bezigheden lag. In Noord-Polen legde hij toehoorders het belang van een onafhankelijke rechtsstaat uit. 

In Judges Under Pressure zien we dat hij nog altijd door het land trekt. Hij bezoekt rockconcerten, speecht voor de jeugd, speelt tribunalen na en legt geduldig de werking van de trias politica uit.

© VPRO

Zonder toga, in T-shirt of, zoals Żurek, met een scheermesje, zijn rechters zoals ieder ander mens. Tuleya zit onderuitgezakt in zijn rommelige werkkamer en klooit met een aansteker, de goudkleurige ambtsketting ligt in een lade. Filmmaker Kacper Lisowski legt hun dagelijkse levens vast. Żurek geeft zijn dochter medicatie, Tuleya belt met zijn moeder. Hij probeert haar gerust te stellen, want hij is vermagerd en heeft een grauwe huid. Tijdens publieke optredens staan de tranen in zijn ogen.

‘Waarom blijf je je inzetten?’ vraagt de filmmaker wanneer Tuleya uit zijn ambt is gezet en strafrechtelijk kan worden vervolgd, omdat hij ontdaan is van zijn immuniteit.

‘Als ik dit niet zou doen, zou het voelen alsof ik op het cruciale moment zou wegrennen,’ antwoordt de rechter die politiek activist werd met overslaande stem.

Stappenplan

Aan haar publiek vraagt de activistische advocaat Sylwia Gregorczyk-Abram of Polen nu een autoritaire of een gematigd autoritaire staat is. Ze zet een stappenplan uiteen waarvan de eerste drie fasen volgens haar achter de rug zijn: na machtsovername worden de bestaande regels genegeerd, nieuwe regels worden ondanks hevige protesten als fait accompli gepresenteerd en na verkiezingswinst wordt de strategie gecontinueerd [in 2019 won PiS wederom de parlementsverkiezingen, maar de partij verloor de meerderheid in de senaat, red.].

Gregorczyk-Abram reageert geërgerd als een collega de parlementsverkiezingen van 2023 aansnijdt, zijn hoop op betere tijden. Nog jaren in dit tempo actievoeren, het Hooggerechtshof aanschrijven, het land doortrekken en telkens naar het Europees Hof om standpunten te verdedigen – de gedachte alleen al is haar te veel.

De nieuwe generatie politieke activisten is moe, veel van hen raken hun baan en inkomen kwijt – Gregorczyk-Abrams gemoedstoestand weerspiegelt het door haar aangehaalde stappenplan. Echte verandering komt van binnenuit, wordt er vaak gezegd. Maar wat als het verzet van activisten zoals zij en haar collega’s verslapt?

‘Zijn we in dit stadium aanbeland?’ vraagt de advocaat over deze vierde fase aan haar toehoorders buiten beeld, waaronder zich vermoedelijk weinig PiS-stemmers zullen bevinden.

Het vijfde en laatste stadium uit het stappenplan richting een autoritaire staat is consolidatie: een nieuwe interpretatie van de grondwet wordt de norm.

Wat repressie is, heeft een voormalig rechter uit Turkije aan den lijve ondervonden. Hij kijkt in de camera en zegt: ‘Ik ging naar bed als rechter en werd wakker als terrorist. De democratie en rechtsstaat verliezen doet pijn. En ik weet hoe het voelt om te laat te zijn.’

In hulp vanuit de Europese Unie heeft Tuleya weinig vertrouwen. Hij is in zijn kantoor, pakt zijn rugtas in en haalt de Duitse invasie van 1939 aan. Europa liet Polen in de steek, dus zal het de rechtsstaat nu ook niet redden, is zijn redenering. 

‘Vooral als we die niet eens zelf kunnen verdedigen.’

Na de Russische aanval op Oekraïne van 24 februari 2022 heeft Tuleya’s opmerking uit 2020 een wrange bijsmaak gekregen. Polen grenst aan vier voormalige Sovjetstaten – Oekraïne, Wit-Rusland, Litouwen en Rusland – en verdedigt daarmee de oostgrens van Europa. Zo speelt het land plotseling een sleutelrol in de bescherming van de Europese waarden waartegen PiS zich verzet en werkt de regeringspartij nu intensief samen met haar EU-bondgenoten.