Docuserie Gazeta volgt journalisten in hun worsteling met de Poolse regering

Polen, 2019: de minister van Binnenlandse Zaken vraagt een hotelmedewerker afluisterapparatuur te plaatsen, zodat hij zijn politieke tegenstanders zwart kan maken. ‘Dat is een soort Watergate,’ zegt regisseur Britta Hosman. Alleen heeft dit afluisterschandaal vooralsnog geen consequenties voor de minister in kwestie, Maciej Wasik. De man zit nog altijd op zijn post en kan rustig campagne voeren voor de aankomende verkiezingen op 15 oktober.

Britta Hosman en presentator Dore van Duivenbode – zelf half-Pools – waren het afgelopen jaar vaak te vinden op de redactie van Gazeta Wyborcza in Warschau, een van de laatste onafhankelijke media in Polen. Op 17 april onthulde die krant het afluisterschandaal. Robert Ziółkowski was hoofd van de beveiligingsdienst van de Polski Holding Hotelowy, een Pools hotelketen. Bijna niemand weet dat deze hotels in Polen eigendom zijn van de staat. Hij kreeg van het ministerie het verzoek om microfoons te plaatsen in luchtroosters, achter gordijnen en in de kamers van een activist. ‘Ziółkowski heeft zo’n twintig jaar met de Poolse inlichtingen- en veiligheidsdienst samengewerkt en was lid van de huidige regeringspartij, maar dit ging hem echt te ver. Hij heeft in het geheim opnames gemaakt en documenten verzameld en is met het verhaal naar de krant gegaan,’ vertelt Hosman.

‘Binnenkort komen er meer tapes naar buiten om te bewijzen wat de minister heeft gedaan,’ vult Van Duivenbode aan. ‘De minister vreest een gevangenisstraf en zet de klokkenluider onder druk.’ Hosman en Van Duivenbode hebben net hun laatste bezoek aan Polen gebracht en spraken daar opnieuw met Ziółkowski. ‘Hij heeft een zelfmoordpoging gedaan. Er staan voortdurend mensen te posten bij zijn huis. Zijn vrouw kan geen nieuwe baan vinden en zijn schoonmoeder is ontslagen. Hij vond afluisterapparatuur in een naaldboom die in zijn tuin staat. Soms rijden er auto’s voor hem die plotseling keihard remmen. De druk werd hem te veel.’

Het afluisterschandaal is slechts een van de vele manieren waarop de Poolse regering haar macht wil versterken en kritische tegenstemmen de mond probeert te snoeren. In de vierdelige serie Gazeta, de Poolse krant onder vuur laten Van Duivenbode en Hosman vanaf de redactie van de krant zien hoe moeilijk het is om de feiten boven water te krijgen in een land waar de regering haar eigen waarheid verkondigt.

De journalisten van Gazeta Wyborcza hebben ook last van intimidatie. De overheid spant aan de lopende band rechtszaken wegens smaad tegen hen aan. ‘Het gaat om claims tot wel honderdduizend euro. Dat is heel bedreigend en het kost bovendien veel tijd, geld en energie. Meestal winnen de journalisten,’ aldus Hosman. Wanneer Hosman en Van Duivenbode opnames willen maken tijdens een zaak tegen de bekende onderzoeksjournalist Tomasz Piatek wordt de aanklacht, na zes jaar procederen, plotseling ingetrokken.

Het is voor de journalisten vrijwel onmogelijk om een regeringsfunctionaris voor de camera te krijgen. Net als in Nederland drommen ze samen in het parlement om bewindspersonen aan de tand te voelen, maar de Poolse ministers keuren de wachtende pers geen blik waardig. Ze vertellen hun verhaal alleen tijdens persconferenties of in de staatsmedia, waar ze alle ruimte krijgen hun versie van de waarheid voor het voetlicht te brengen. Een nationale omroep die onafhankelijk van de overheid functioneert kent het land niet meer.

Ook worden onafhankelijke journalisten zwartgemaakt en geïntimideerd door de regering. Onderzoeksjournalist Tomasz Piatek is de afgelopen jaren door de staatsmedia consequent weggezet als een heroïnejunk met hersenbeschadiging. Zijn moeder kreeg midden in de nacht bezoek van een groep gewapende agenten van de veiligheidsdienst. En de eerste adjunct-hoofdredacteur van de Gazeta zag dagenlang een drone boven zijn huis cirkelen. Ook Van Duivenbode en Hosman ondervonden aan den lijve hoe die propagandamachine werkt. ‘Vier jaar geleden maakten we samen een andere serie over Polen. Op de nationale omroep zeiden ze dat wij door de Nederlandse overheid gestuurd waren om Polen zwart te maken. Ik was een landverrader en Britta een oplichter,’ vertelt Van Duivenbode.

Met de verkiezingen in aantocht worden intimidatie en indoctrinatie alleen maar erger. De rechts-conservatieve partij PiS is sinds 2015 aan de macht in het land. ‘Na het maken van onze vorige serie is er ontzettend veel veranderd, vooral door de oorlog in Oekraïne,’ zegt Hosman. ‘Vanwege de ligging is Polen een belangrijke strategische partner geworden. Het is onze doorvoerhaven naar Oekraïne.’

De eerste aflevering begint met een speech van de Amerikaanse president Joe Biden, die tijdens een bezoek aan Polen het land de hemel in prijst voor de hulp aan vluchtelingen. Van Duivenbode: ‘Tegelijk is het veelzeggend dat hij geen bezoekjes brengt aan PiS-functionarissen, maar juist de oppositie ontmoet.’

De regering is zich duidelijk bewust van haar strategische positie. Half augustus stuurde Polen nog duizenden extra troepen naar de grens met Belarus. ‘Ze zeiden dat daar aan de lopende band Wagnermilities over de hekken klommen, maar daar is helemaal geen bewijs voor,’ zegt Van Duivenbode. ‘De journalisten van Gazeta Wyborcza vrezen dat dit een truc van de regering is om de noodtoestand te kunnen uitroepen, zodat ze de komende verkiezingen uit kunnen stellen,’ vult Hosman aan. ‘De regering is bereid heel ver te gaan om aan de macht te blijven en daarbij wordt zelfs spelen met oorlogsdreiging niet geschuwd. Het zou mij niets verbazen als Rusland hieraan meewerkt door de dreiging aan de grens bewust te vergroten, want de Russen zien graag een verdeeld Europa en ze hebben er baat bij dat de rechts-conservatieve PiS in het zadel blijft.’

De band tussen Polen en Rusland is interessant en complex. 34 jaar geleden kwam in Polen het communisme ten val. Van Duivenbode: ‘Veel burgers herinneren zich nog de onderdrukking, armoede en indoctrinatie uit die periode. Het communisme staat velen helder voor de geest en daarom is het in Polen not done om pro-Russisch te zijn.’ In het openbaar staat de PiS-regering dan ook pal achter Oekraïne en doet ze alles om de strijd tegen Rusland te steunen. Toch zijn er steeds meer aanwijzingen dat PiS warme banden heeft met het Kremlin.

Onderzoeksjournalist Tomasz Piatek schreef een boek over de Russische invloed in Polen. Hij onthulde onder meer dat vooraanstaande PiS-politici, onder wie premier Morawiecki en vicepremier Kaczyński, talloze Russische connecties hebben en dat hun regering jarenlang beslissingen nam die gunstig uitpakten voor Rusland. Jarenlang was Piatek een roepende in de woestijn, totdat hooggeplaatste overheidsfunctionarissen zijn verhaal begonnen te bevestigen. Hoewel de overheid vol in de tegenaanval ging en via de staatsmedia haar tegenstanders juist beschuldigt van Russische spionage begint het tij langzaam te keren. Van Duivenbode: ‘Het rommelt binnen de partij. Sommige PiS-politici vinden dit te ver gaan en willen ook niet dat de democratie wordt vernietigd.’

Ondertussen werken de journalisten op de redactie van Gazeta Wyborcza stug door. ‘Zij doen ontzettend belangrijk werk,’ stelt Van Duivenbode. ‘Er zijn mensen van PiS die hun verhalen lezen en zich daardoor realiseren waar hun partij mee bezig is.’ Hosman: ‘De adjunct-hoofdredacteur van de Gazeta heeft zelf in de gevangenis gezeten ten tijde van het communisme, maar hij zegt wel dat het nu moeilijker is dan toen. Tijdens het communisme was het duidelijk wie de vijand was en welke agenda iemand had. Nu is dat enorm vertroebeld en de waarheid staat onder druk.’

Ondertussen blijft de krant haar doel helder voor ogen houden: de feiten boven water krijgen. ‘Want,’ zo verzucht de adjunct-chef van de krant in de serie, ‘dit zijn de laatste verkiezingen die de democratie in ons land nog kunnen redden.’