Wie de kudde verlaat: Turkse schrijver Erdal Balci's zoektocht naar persoonlijke vrijheid

Als Erdal Balci (1969) op zijn elfde met zijn moeder, broer en vier zussen vanuit Turkije naar Utrecht verhuist, verwacht hij in een weelderig en verlicht Europa aan te komen. ‘Wij dachten dat de mooiste vrijheid op ons wachtte in Europa,’ schrijft hij in zijn autobiografische roman De gevangenisjaren, waarvan fragmenten zijn opgenomen in de documentaire Wie de kudde verlaat (Human). Al gauw ervaart Balci Nederland, waar hij terechtkomt in een conservatieve, religieuze Turks-Nederlandse gemeenschap, juist als beklemmend. ‘Het was een grote teleurstelling dat het geluk van het nieuwe land niet voor het grijpen lag.’

In Wie de kudde verlaat portretteert regisseur Hester Overmars Balci als schrijver en journalist (hij was jarenlang columnist voor onder andere de Volkskrant en HP/De Tijd), maar meer nog als een mens op zoek naar zijn persoonlijke vrijheid en identiteit. Opgegroeid in het seculariserende Ardahan, met een moeder die de ‘verlichtingsidealen in haar bloed’ had en een vader die als gastarbeider al jaren eerder vertrok, ontwikkelt Balci zich op moderne Hollandse bodem onbewust maar onbetwist tot een ‘feodaal monster’. Hij ziet zijn moeder, anders dan in Turkije, haar hoofddoek steeds strakker vastknopen en wordt, anders dan in Turkije, naar de Koranschool gestuurd. Langzaam maar zeker begint hij zijn zussen steeds meer beperkingen op te leggen, zijn moeder beschouwt hij als zijn bezit.

Overmars laat Balci zijn eigen verhaal vertellen, dat niet alleen een onverwachte wending neemt, maar ook een ontnuchterende blik werpt op Nederland als multiculturele samenleving. Voor Nederlanders blijft hij in die eerste jaren de allochtoon, iemand die er niet bij hoort. Dan is er nog de overheid, die de ‘verzuiling’ van de Turkse gemeenschap in de hand speelt door Koranscholen en andere behoudende culturele instanties te subsidiëren. 

Balci voegt zich aanvankelijk naar wat er van hem wordt verwacht. Na zijn studie journalistiek levert hij voor zijn eerste Nederlandse opdrachtgevers keurige ‘allochtone stukjes’ af. Verhalen waarin hij niet rept over de uithuwelijking van zijn beste vriend aan diens nicht of de Turkse meisjes die in Nederland hun maagdenvlies laten repareren. Tot hij met zichzelf in het onreine komt en concludeert: om zichzelf te bevrijden en aanspraak te kunnen maken op de Europese verlichtingsidealen, moet hij Europa verlaten.

In 1998 keert Balci terug naar Turkije. Hij zal er zestien jaar blijven, voor hij met zijn vrouw en twee dochters opnieuw in Utrecht neerstrijkt. In de documentaire blikt Balci terug op zijn zoektocht en bezoekt de mensen die hierin van cruciale betekenis zijn geweest, zoals enkele progressieve oud-docenten en vrienden. Zij leven nog altijd in Turkije, waar onder aanvoering van president Erdoğan weer een repressieve wind waait. Overmars brengt afgewogen in beeld wat Balci zijn moeder als kind al hoorde zeggen: wie de kudde verlaat, wordt opgegeten door de wolf.