Zitten en zwijgen: schrijnende documentaire over misbruik in vrouwengevangenissen

Op 24 maart 2022 wordt de 32-jarige Suzanne de Vries dood gevonden in haar cel in de penitentiaire inrichting Ter Peel. Haar doodsoorzaak is nog altijd niet boven tafel. Wel verklaarden zestien medegedetineerden dat De Vries de hele nacht door de intercom om hulp heeft geschreeuwd. Tevergeefs. In de documentaire Zitten en zwijgen duikt filmmaker Jessica Villerius dieper in De Vries’ verhaal – en in dat van andere vrouwen die zeggen te zijn misbruikt in een van de drie Nederlandse vrouwengevangenissen die Nederland telt: Zwolle, Ter Peel en Nieuwersluis.

Als Villerius zich in iets vastbijt, gaat ze niet over één nacht ijs. Voor de vierdelige en met de Gouden Televisier Ring bekroonde serie De kinderen van Ruinerwold (2022) volgde ze zestien maanden lang vier van de zes kinderen die jarenlang met hun vader in totale afzondering van de buiterenwereld leefden. Eerder leidde een vier jaar durend onderzoek tot de documentaire Deal met de dood (2017), over de in Villerius’ ogen onterecht ter dood veroordeelde Clinton Young. En nu zijn er dus twee afleveringen Zitten en zwijgen, waarvoor Villerius en haar team in anderhalf jaar tijd met ruim honderdveertig (ex)gedetineerden en dertig (ex)medewerkers spraken. Het resultaat is, opnieuw, onthutsend.

Intimidatie, aanranding, verkrachting, medische zorg die uitblijft; de lijst met misstanden is schrikbarend. Dat het gaat om structureel en stelselmatig machtsmisbruik blijkt behalve uit de bevindingen van Villerius en collega’s eveneens uit een onlangs verschenen rapport van de dienst Inspectie Justitie en Veiligheid. Wie melding maakt of aangifte doet kan rekenen op stilte, ontkenning, isolatie of overplaatsing. 

Nog een mogelijkheid: een onder alle celdeuren doorgeschoven brief waarin ontstane onrust wordt gekoppeld aan valse meldingen van de vrouwen, of wordt verzocht om juist positieve ervaringen te delen, want ‘zoals we allemaal weten, is het niet alleen maar negatief.’ Een ontslagen bewaker die door meerdere vrouwen is beschuldigd van onder meer aanranding, werkt inmiddels in een tbs-kliniek. 

Hoe ver de impact van het misbruik reikt, legt Villerius vast op een manier die we van haar kennen: ingetogen en afgewogen. De vrouwen die het aandurven doen grotendeels onherkenbaar hun verhaal, betrokken advocaten verklaren waar het personeel de wet met voeten treedt. Ook voor wederhoor klopt Villerius herhaaldelijk aan bij zowel de vestigingsdirecties als medewerkers. Zij weigeren – wederom structureel en stelselmatig – elk interviewverzoek. Of deze onderduikstrategie nog lang houdbaar blijft, valt te bezien. Het zou niet de eerste keer zijn dat Villerius’ werk de stilte doorbreekt en leidt tot Kamervragen.