'Zonen zonder vaders' biedt ondanks de zware onderwerpen vooral hoop

In de videoclip van het feestelijk-melancholische ‘Europapa’, de Nederlandse inzending voor het Eurovisiesongfestival 2024, zoekt Joost Klein zijn weg naar de volwassenheid. Klein, die op jonge leeftijd zijn vader verloor, doet dit in een universum vol mannen van bordkarton: cowboys, supermannen en politici met capes, schoudervullingen en opblaasbare hoeden in een fel verlichte bovenwereld, maar ook gabbers met kale koppen, stekelige bomberjacks en opgevoerde auto’s in een duistere onderwereld.

Hoe werkt het gemis van zo’n vaderfiguur in je jeugd door in de levensloop? Pope (1988) besteedde in haar afstudeerproject voor de Filmacademie al aandacht aan dit onderwerp. In het hilarisch gevoelige The Origin of Trouble (2016) ontdekte ze het ware verhaal achter de echtscheiding van haar ouders en ging ze de confrontatie aan met haar afwezige vader, eveneens een filmmaker. Hoewel hij ook in Amsterdam woonde gaf hij haar nooit het gevoel haar vader te zijn. ‘Ik had verwacht dat ik na het maken van deze film zou eindigen als werkloze kunstenaar,’ blikt ze terug. Het liep anders.

The Origin of Trouble won diverse internationale prijzen en sleepte zowel de VPRO-documentaireprijs als de KNF-prijs (van de Kring van Nederlandse Filmjournalisten) in de wacht. Bovendien plantte de film het zaadje voor haar nieuwste documentaire: Zonen zonder vaders (2024). In deze film delen Leif, Nabil en Alexandro hun levensverhaal, dat op één punt overeenkomt: een vaderfiguur was afwezig in hun leven en zij groeiden op onder moeilijke omstandigheden. In de documentaire vertellen de drie mannen over hun worsteling met het gemis van een mannelijk rolmodel en hoe dit leidde tot een periode vol identiteitsvraagstukken, waarbij radicalisering en criminaliteit een grote rol speelden. Zo voelde Nabil zich als Marokkaanse jongen ontheemd in Nederland en zocht hij zijn heil bij de radicale islam. Alexandro belandde na een traumatische ervaring in de drugshandel.

The Origin of Trouble ging over Popes persoonlijke ervaringen, maar daarbij ontdekte ze: hoe dieper je inzoomt, hoe universeler het wordt. Veel mensen bleken de essentie van haar bijzondere familiegeschiedenis te herkennen. Dit bracht haar op het idee een breder te verhaal te vertellen door de levens van zonen van afwezige vaders te belichten. De relatie tussen een afwezige vader en zoon is, zo stelt ze, gelaagd en complex omdat zonen zich identificeren met het manbeeld van hun vaders. Zonen zonder vaders richt de lens dan ook op de existentiële vragen die de mannen zichzelf stellen: waarom weet ik niet goed wie ik ben? Waarom ben ik altijd zo grenzeloos? Waar komt mijn woede vandaan?

Een vader die er actief voor heeft gekozen om niet betrokken te zijn geeft een heel andere dynamiek dan de vroege dood van een vader, meent Pope. ‘Kinderen bestaan bij de gratie van hun ego en zullen de zelfgekozen afwezigheid op zichzelf betrekken: ik ben de moeite niet. Het was bizar te ervaren dat deze mannen, met wie ik ogenschijnlijk zo weinig gemeen heb, met precies dezelfde persoonlijke vraagstukken worstelen als ik. Ik herkende de eenzaamheid, de frustratie, het onbegrip. Hoe kun je je kind in de steek laten? We lijken hetzelfde existentiële DNA te delen, hetzelfde minderwaardigheidscomplex. We hebben moeten leren leven met dezelfde deuk.’

Pope werkte vijf jaar aan de film. Met haar team deed ze uitgebreid onderzoek naar wat een vader als tweede opvoeder brengt en naar de sociale consequenties van zijn afwezigheid. Het aantal niet-traditionele gezinnen in Nederland groeit. Bij bijna twintig procent van de Nederlandse kinderen is de vader niet of nauwelijks in beeld, blijkt uit onderzoek van het CBS. Opgroeien in een eenoudergezin – statistisch gezien vaker een gezin met een alleenstaande moeder – heeft voor kinderen alleen al in economische zin consequenties. Zeker bij jongens die opgroeien zonder rolmodel kan dit hun hele leven doorwerken. Toch wil Pope benadrukken dat deze film niet gaat over alle zonen van afwezige vaders. Niet alle zonen ontsporen. ‘Dit zijn drie pechvogels die geen invloed hadden op de cruciale ingrediënten van hun pech. Het laat zien hoe ongelofelijk tragisch de impliciete boodschap is dat je niet de moeite waard bent. Het is van maatschappelijk belang om ons daar nog meer bewust van te zijn.’

Hoewel bij het blootleggen van die pech zware onderwerpen worden aangesneden, zoals armoede, misbruik en huiselijk geweld, biedt Zonen zonder vaders vooral hoop. Op een gegeven moment zagen Leif, Nabil en Alexandro in dat het anders moest: de prijs werd te hoog. Ze gooiden het roer om toen ze zich realiseerden dat hun ontsporing verband hield met hun verleden. ‘De drie mannen zijn mijn belangrijkste publiek,’ vertelt Pope. ‘We brachten veel tijd met elkaar door. Voor de film selecteerden we foto’s uit hun kindertijd en creëerden we fictieve scènes om hun jeugdervaringen te verbeelden. Naderhand zeiden ze: dit voelde als meer dan honderdduizend uur therapie.’

Zonen zonder vaders ontroert door het besef dat er allerlei manieren zijn om, ook op latere leeftijd, alsnog een inspirerende ‘vaderfiguur’ te vinden. ‘Ik kon niet kwetsbaar zijn,’ vertelt Leif over de tijd waarin hij zich in het criminele circuit ophield. Uiteindelijk bleek de zorg voor zijn zieke moeder zijn redding. ‘Ik voelde mij net Tony Montana’, zegt Alexandro, verwijzend naar de archetypische maffioso uit Scarface. Zelf kreeg hij normen en waarden mee van zijn mentor, de Amerikaanse internetpredikant dr. Myles Munroe. ‘Hij leerde mij dat ik aan het hoofd sta van mijn eigen leven. Dat armoede en verslaving het gevolg zijn van een verkeerd zelfbeeld. Híj werd mijn vader. Een vader die mij kon vertellen wie ik ben.’ Later beluisterde Alexandro samen met zijn inmiddels overleden vader preken van Alexandro Munroe.

‘Het maken van de film heeft mij geholpen bij mijn eigen helende reis,’ aldus Pope. ‘The Origin of Trouble bracht mij begrip en verzoening. Ik zag in: als je lelijke en stekelige gevoelens in de ogen kijkt en erover praat kan dit heling en verlichting brengen. Zonen zonder vaders proberen we dan ook op verschillende manieren in te zetten om gesprekken op gang te brengen – van discussieavonden in buurthuizen tot vertoningen op filmfestivals. Misschien glinstert er herkenning. Dat er kijkers zijn die denken: hé, mijn vader is ook zo’n lul, zo’n klootzak die ervoor koos geen actieve rol in mijn opvoeding te spelen. Maar ik ben dus niet de enige die met de gevolgen daarvan worstelt. Hopelijk maken de verhalen van de drie mannen de pijn dan tastbaar, zodat dit omgezet kan worden zetten in iets goeds.’