Proof of the Pudding: de revolutionaire bouwstijl van architect Herman Hertzberger

Architect Herman Hertzberger is op zijn negentigste nog immer actief, waarvan hij al zeventig jaar bij voorkeur ‘herbergzame’ gebouwen ontwerpt vertelt hij in de documentaire Proof of the Pudding. ‘Hertzbergzaam’ werd dit ietwat spottend al snel genoemd, maar nog steeds gelooft de architect in zijn idee. ‘Dat je probeert een omgeving uitnodigend te maken, zoals een herberg. Kom maar binnen, hier is het goed!’ Met die insteek ontwierp hij begin jaren zeventig een van zijn beroemdste gebouwen, het kantoorgebouw van verzekeringsmaatschappij Centraal Beheer in Apeldoorn. In architectenkringen is deze moderne bijenkorf even bekend als de slogan ‘Even Apeldoorn bellen’. Het is opgebouwd uit kubussen en het centrale gedeelte is van binnen open, waardoor alle verdiepingen op elkaar uitkijken. 

Er heerste in Hertzbergers ‘revolutionaire’ gebouw een gezellige en rommelige sfeer, waarin idealen uit de jaren zestig doorklonken. Het individu bevrijden, zodat het niet langer opgesloten zit in een eenzaam kantoor, maar zich vrij kan bewegen in een open ruimte en, in elk geval visueel, contact kan leggen met collega’s op andere etages. Met die benadering was Hertzberger een voorloper van de huidige kantoortuinen en flexwerkplekken. Zou het gebouw een nieuwe bestemming kunnen krijgen, in de geest van het oorspronkelijke ontwerp?

Flexibiliteit en multifunctionaliteit waren kerngedachten van het structuralisme, de Nederlandse stroming uit die tijd waarvan Hertzberger grondlegger is: gebouwen met een geometrische structuur, samengesteld uit kleine eenheden gerelateerd aan de menselijke maat. ‘Dus dit is echt de proof of the pudding,’ aldus Hertzberg in de film, ‘en dat hoop ik nog mee te maken, dat je in diezelfde ruimte-eenheden woningen kunt maken.’

In Proof of the Pudding zien we archiefbeelden uit deze idealistische tijd. Op elke verdieping waren koffiebars te vinden die het gevoel van vrijheid versterkten. Maar het gebouw is, zoals een projectontwikkelaar opmerkt, ‘ingehaald door de tijd’. De daken zijn niet geïsoleerd en het heeft grote ramen van enkel glas. Duurzaam is het gebouw dus allerminst, dat werd gebouwd in 1972, net voor de energiecrisis van 1973. Het gebouw is bovendien, zegt diezelfde man, ‘een te platte pannenkoek, met een doorsnede van meer dan honderd meter, waardoor je heel veel binnenruimtes hebt.’ En dat middenrif is, zoals Hertzberger het zelf formuleert, ‘niet te vermarkten’.

Maar juist die kern van het gebouw was bedoeld als ontmoetingsplek waar Hertzberger zijn idealen realiseerde van openheid en ‘ruimtes waar nieuwe dingen kunnen gebeuren’. Zo zien we hoe zijn filosofie van toen botst op de tijdgeest van nu, waarbij elke vierkante meter rendabel moet zijn.