De beste documentaires van 2024

‘Blijf filmen!’ roept een arts woedend, terwijl achter hem een vierjarige kleuter wordt gereanimeerd. ‘Poetin moet de ogen van dit kind zien.’ Tijdens de Russische inval in Oekraïne waren Mstyslav Tsjernov en een collega van Associated Press de enige vertegenwoordigers van de internationale media in Marioepol. De indrukwekkende documentaire 20 Days in Mariupol laat zien hoe de stad werd vernietigd en de burgerbevolking geterroriseerd werd. Bekroond met de Oscar voor beste lange documentaire.

Shiori Itō maakte een meeslepend visueel dagboek van haar acht jaar durende strijd voor gerechtigheid nadat ze gedrogeerd en verkracht werd door een invloedrijke oudere collega. De dappere jonge vrouw krijgt te maken met stokoude wetgeving en een doofpotcultuur waarin van vrouwen verwacht wordt dat ze nederig zijn. Maar ze pakt de zaak aan als een echte onderzoeksjournalist en achtervolgt hoogwaardigheidsbekleders zelfs over straat om antwoorden te krijgen. Als de hashtag #metoo wordt uitgevonden, komt haar persoonlijke ervaring samen met het grote verhaal. Ze wordt een boegbeeld in de strijd tegen seksueel geweld, maar betaalt er persoonlijk een zeer hoge prijs voor.

De uitzinnige en fascinerende docuserie Chimp Crazy, van de maker van de hit Tiger King, gaat opnieuw over de bizarre wereld van Amerikanen die exotische wilde dieren houden. Tonia Haddix, alias ‘the Dolly Parton of chimps’, vecht voor haar lievelingsaap Tonka, terwijl dierenrechtenorganisatie PETA haar op de hielen zit. Hoe gevaarlijk is het om apen als mensen te zien? Aan de hand van het kat-en-muisspel tussen Tonia en PETA vertelt de serie uiteindelijk een verhaal over hoe mensen zichzelf voor de gek houden in de verbintenissen die ze aangaan met dieren.

Na de Grand Prix in Cannes voor haar speelfilmdebuut Atlantique (2019), won de aanstormende Frans-Senegalese cineast Mati Diop in Berlijn de Gouden Beer voor haar magische documentaire Dahomey. Met een filosofisch-poëtische inslag verslaat ze daarin de teruggave door Frankrijk van koloniale roofkunst uit het voormalige koninkrijk Dahomey aan de huidige, postkoloniale republiek Benin. Fraai hoogtepunt is een verhitte discussie onder Beninse studenten over de betekenis van hun teruggekeerde kunst. Diop geeft ook een fictieve stem aan een negentiende-eeuws houten koningsbeeld, om de ‘ontzielde’ kunst haar inspirerende kracht terug te geven. Iets vergelijkbaars doet ze met deze film, door een beladen onderwerp als roofkunst met een frisse, prikkelende blik te bezien.

Over de gruwelen van het Amerikaanse gevangenissysteem zijn al heel wat schokkende documentaires verschenen. Dit poëtisch gefilmde regiedebuut van activist Angela Patton en videoclipmaker Natalie Rae is relatief hoopvol, omdat de focus ligt op rehabilitatie en tweede kansen. Centraal staat een programma dat opgesloten vaders de gelegenheid biedt een feestavond met hun dochters te beleven. Zonder oordeel volgt de film vier Afro-Amerikaanse meisjes en hun vaders vóór, tijdens en na de bewuste avond, met een zeer aangrijpend resultaat. Mede geproduceerd door acteurs Kerry Washington en Joel Edgerton. Winnaar van de publieksprijs op het prestigieuze Sundance Film Festival.

Joost van der Valk toont in Eddy’s oorlog hoe oorlogsfotograaf Eddy Van Wessel, goed voor vier Zilveren Camera’s, in Oekraïne te werk gaat en hoe deze denkt over zijn levensgevaarlijke professie. Wat motiveert hem om telkens weer het gevaar op te zoeken, bijvoorbeeld in het door de Russen geteisterde Bachmoet? De verhalen en emoties van al die mannen, vrouwen, kinderen én dieren in oorlog mogen niet ongezien blijven, is het antwoord. Welcome to Hell luidt de oorspronkelijke titel van de documentaire, zoals overal in Oekraïne op de muren gekalkt staat.

Als zestienjarige laat Cathy Terkanian zich in 1974 overhalen haar negen maanden oude dochtertje af te staan ter adoptie. Ze hoopt jarenlang dat het meisje ergens een goed leven leidt, tot ze in 2010 wordt gevraagd een DNA-monster af te staan. Haar dochter blijkt al sinds 1989 vermist te zijn. Deze documentaire zet meeslepend uiteen hoe Terkanian zich vervolgens in de vermissingszaak vastbijt. Wat ze ontdekt is schokkend, en het verhaal zit vol wendingen. Toch is dit tweeluik verrassend integer en daardoor oprecht aangrijpend.

Joan Baez: I am a Noise is een fijne uitzondering tussen al die clichématig opgebouwde carrièreoverzichten die muziekfilms vaak zijn. We volgen zangeres Joan Baez tijdens haar afscheidstournee in 2019. Ze is bijna tachtig en oogt nog fit, al vertelt ze ook over onvermijdelijke stijfheid en de training die haar belangrijkste spier vergt, de stemband. Joan Baez? Was dat niet dat vriendinnetje van de jonge Bob Dylan, de protestzangeres die in de jaren zestig naast Martin Luther King van Selma naar Washington wandelde en met haar engelachtige gestalte ‘We Shall Overcome’ zong? Ja, maar ook nog zoveel meer. Zoals we in deze knappe documentaire kunnen zien en horen.

Katholieke tienermeisjes met problemen of probleemouders kwamen in de jaren zestig terecht bij de Zusters van de Goede Herder. Daar ontbrak ieder toezicht van de staat – met alle gevolgen van dien. De meisjes werden mishandeld en uitgebuit, zo onthulde NRC in 2018. Deze dwangarbeid vond in Nederland nog tot 1978 plaats. In Meisjes van de Goede Herder ontmoet regisseur Britta Hosman de slachtoffers en volgt hun rechtszaak. Ook confronteert ze de huidige directeur van de Goede Herder, die enerzijds probeert de slachtoffers de hand te reiken, maar anderzijds blijft spreken over ‘hun waarheid’. Met hulp van tuinmannen en militairen stuit Hosman ook nog eens op tientallen ongedocumenteerde graven. Een onthullende en aangrijpende serie, met een glansrol voor de onverschrokken ‘meisjes’ Lies, Joke en Roos.

De titel klinkt sprookjesachtig, maar dat was Noord-Ierland once upon a time zeker niet. In de jaren zestig brak een bloedig conflict uit tussen de protestanten, die bij het Verenigd Koninkrijk wilden blijven en de katholieken, die zich wilden aansluiten bij Ierland. Aan de hand van archiefmateriaal en de verhalen van Noord-Ieren – voormalig IRA-leden, Britse paramilitairen en burgers – wordt een uitgebreid beeld geschetst van deze tijd. De documentaireserie is daardoor een aangrijpend portret van deze zware periode, die voor vele Noord-Ieren nog steeds in hun geheugen gegrift staat.

Wat als je veel van je kinderen houdt, maar achteraf gezien toch liever geen moeder was geworden? Regisseur Milou Gevers laat drie vrouwen aan het woord voor wie dit geldt. Zij komen in beeld als poppen en hebben een gefingeerde naam, want het thema roept heftige reacties op. Via animaties komt de beklemming die de moeders ervaren tot leven. Het knappe van Spijtmoeders is dat de documentaire niet alleen de individuele verhalen van de moeders genuanceerd vertelt, maar ook het grotere plaatje laat zien: de onmogelijke verwachtingen die de maatschappij op de schouders van moeders stapelt.

De ouders van de Noorse Mats zien met lede ogen aan hoe hun zoon dag in dag uit zit te gamen. Door een ernstige spierziekte is hij bijna nergens anders meer toe in staat. Wanneer ze na zijn dood een afscheidsbericht op internet plaatsen, ontdekken ze dat Mats – als de stoere detective Ibelin – een rijk sociaal leven leidde in World of Warcraft. Buitengewoon ontroerende Netflix-docu (bekroond met onder meer de publieksprijs op Sundance) vertelt niet alleen een bijzonder levensverhaal, maar biedt ook een verrassend, vooroordelen weersprekend inkijkje in de wereld van online gaming.

Where Dragons Live van de Nederlandse regisseur Suzanne Raes volgt kunstenaar Harriet Impey, het jongste kind van de markante wetenschappers Oliver Impey en Jane Mellanby, terwijl zij met haar drie oudere broers het ouderlijk huis leegruimt na het overlijden van hun moeder. Iedere kamer, meubelstuk en zolderkamertje in het statige Britse landhuis, brengt herinneringen boven aan hun bijzondere, geprivilegieerde maar ook afstandelijke en vreemde jeugd vol draken. Een prachtige en betoverende film over een redelijk unieke familie, maar het verdriet dat ze voelen, hun rouw en het meegetorste trauma is universeel.

Komiek Will Ferrell en schrijver Harper Steele zijn al decennia bevriend als de laatste uit de kast komt als trans vrouw. ‘Ik denk niet dat het mijn persoonlijkheid erg verandert,’ schrijft Steele als ze Ferrell op de hoogte brengt van het nieuws. ‘In plaats van een eikel ben ik nu een kutwijf.’ De mooie documentaire Will & Harper volgt de twee terwijl ze een roadtrip door Amerika maken. In zeventien dagen leggen ze hun vriendschap onder de loep en ontdekt Steele hoe het is om als haar eigen zelf door haar land te reizen. Een ontroerende, rauwe, grappige en vooral vreselijk eerlijke film over een onderwerp dat te vaak moedwillig verkeerd wordt begrepen.

Wat maakt The Sopranos nou zo goed en baanbrekend dat we het, vijfentwintig jaar nadat de eendjes uit Tony Soprano’s zwembad vertrokken, nog steeds over de serie hebben? Dat is wat documentairetweeluik Wise Guy: David Chase and The Sopranos van regisseur Alex Gibney onderzoekt. Gibney blikt met directe betrokkenen, onder wie acteurs, makers en schrijver David Chase, opvallend openhartig terug op het succes van de serie. Het tempo van de documentaire ligt hoog, en toch weet Gibney met prachtige achter de schermen-beelden opvallend intiem en grondig te zijn. Een feest voor alle The Sopranos-fans.