De beste documentaires van 2023 (tot nu toe)

24 februari 2022: Rusland valt Oekraïne binnen. Slecht nieuws voor de wereld, maar niet voor de documentairemaker Guy Lagache – in die zin dat hij toevallig net dan het diplomatieke team van president Emmanuel Macron mag volgen, tijdens het Franse voorzitterschap van de EU, van 1 januari tot 1 juli 2022. Zo is hij getuige van wereldgeschiedenis in wording. En wij met hem, in deze fly-on-the-wall-docu vol unieke opnames van telefoontjes tussen staatshoofden. Macron beraadslaagt vlak na het uitbreken van de oorlog met onder meer Boris Johnson en Mario Draghi. Ronduit surrealistisch is het telefoongesprek dat uiteindelijk plaatsvindt tussen Macron en Poetin. Macron probeert zijn Russische collega te verleiden tot een ontmoeting met Joe Biden in Genève, om verdere escalatie in Oekraïne te voorkomen. Poetin wijst het idee niet af, maar zegt ook niet toe. En dan, kort voordat hij ophangt, zegt de Russische president: ‘Eerlijk gezegd wilde ik gaan ijshockeyen, ik bel nu met je vanuit de sportschool.’

Dat Hollywoodster Brooke Shields (1965) opgroeide in een ongezonde situatie is al snel duidelijk in de tweedelige docu Pretty Baby. Al vanaf haar geboorte werd Brooke ingezet als model en actrice. Moeder Teri, een alcoholiste, stond haar dochter niet toe zelf iets te willen of te vinden. Al snel stond Brooke bekend als een tienersekssymbool. Pretty Baby vertelt niet alleen Shields’ verhaal, maar boort ook diepere maatschappelijke lagen aan. Waarom werden jonge meisjes juist na de tweede feministische golf zo geseksualiseerd? En wat betekende het om in de jaren tachtig de bekendste tiener van Amerika te zijn? Wetenschappers en journalisten, maar ook (al dan niet beroemde) vrienden komen aan het woord. En Brooke Shields zelf natuurlijk, die bewonderenswaardig sterk uit allerhande ellende is herrezen.

De filmtitel White Balls on Walls verwijst naar een leus van het activistische collectief Guerilla Girls, dat al in 1995 demonstreerde tegen de westers-georiënteerde ‘machoshow’ in het Stedelijk Museum Amsterdam. Bij zijn aantreden in 2019 besloot directeur Rein Wolfs dat de tijd voor verandering eindelijk rijp was. Sarah Vos registreert als fly-on-the-wall hoe het diversiteitsbeleid van het museum met horten en stoten tot stand komt. Het resultaat is een uniek en ongemakkelijk kijkje achter de schermen en een fascinerend tijdsdocument.

De Indiase broers Nadeem en Saud zijn ervan doordrongen dat alles wat ademt met elkaar verbonden is. Vanuit die visie ontfermen ze zich al zo’n twintig jaar over gewonde zwarte wouwen in hun woonplaats Delhi. De roofvogels spelen een belangrijke rol in het ecosysteem van de stad, maar hebben zwaar te lijden onder de toenemende luchtvervuiling. Deze veelbekroonde docu volgt de bedachtzame broers (en hun trouwe medewerker Salik) bij hun werk, en schetst en passant een portret van een stad vol politieke en ecologische dreigingen. De fraaie shots, rustige montage en filosofische mijmeringen zorgen voor een meditatieve filmervaring. Oscarnominatie voor beste documentaire.

Als documentairemaker Jessica Villerius (De kinderen van Ruinerwold) zich roert, is reuring nooit ver weg. In het sobere en schrijnende tweedelige Zitten en zwijgen, over vermeend (seksueel) misbruik in de drie Nederlandse vrouwengevangenissen, doet ze opnieuw waar zij en haar team in uitblinken: misstanden aan het duister onttrekken. Waar de geïnterviewde vrouwen niet eens meer opkijken van sperma in de Skypekamer en een doofpotdirectie die zich drukker maakt over imagoschade dan het welzijn van gedetineerden, weet je als kijker: aan Villerius valt gelukkig niet te ontkomen.

'Zonder hiphop had Black Lives Matter nooit bestaan.' Fight the Power: How Hip-Hop Changed the World gaat van start met stevige statements. De docuserie laat met veel prachtig archiefmateriaal de geboorte van hiphop zien, en hoe die onmiskenbaar verband houdt met de Amerikaanse geschiedenis en politiek. De serie, geproduceerd door niemand minder dan Chuck D van Public Enemy, laat de hoofdrolspelers van het eerste uur aan het woord, aangevuld met wetenschappers en journalisten. Samen duiden ze de revolutie die hiphop heet. Mocht je hiphop nog steeds zien als oppervlakkige muziek over dure auto's en lekkere wijven, dan spijkert Fight the Power je gauw bij. Maar ook voor kenners is er genoeg te beleven.

In deze korte docu vermengt regisseur Anne Vaandrager op een verfrissende manier documentaire met fictie. Uitgangspunt is het verhaal van haar opa Cees, die homo was en een dubbelleven leidde. Hij verliet uiteindelijk zijn gezin en had daarna nauwelijks meer contact met zijn zoons. Vaandrager duikt oude familiefilmpjes op, gaat in gesprek met haar vader en oudtante én laat acteurs Eelco Smits en Nazmiye Oral opa en oma naspelen. Op die scènes reageren Vaandrager en haar familieleden dan weer, wat van alles losmaakt. Gaandeweg komt de regisseur erachter dat ze meer met opa Cees gemeen heeft dan ze dacht.

De piepjonge Ierse zangeres Sinéad O'Connor werd in 1990 dankzij de hit 'Nothing Compares 2 U' wereldberoemd. Maar zo snel als haar ster rees, zo snel was het ook weer met O'Connor gedaan. Niet omdat ze niet goed was, maar omdat ze zich uitsprak. Voor het abortusrecht, tegen de paus, tegen kindermisbruik, tegen racisme. Geen gekke standpunten, maar in de apolitieke jaren negentig werd O'Connor, met haar compromisloze uiterlijk en heftige statements, gezien als too much. Toen ze live op de Amerikaanse tv een foto van de paus verscheurde, kon ze het helemaal schudden. Docu Nothing Compares is een klein monument voor de natuurkracht O'Connor, die met haar prachtige stem haar jeugdtrauma's – en meteen ook maar de trauma's van de hele wereld – omzette in iets moois. En die haar tijd ver vooruit was met haar onverschrokken engagement.

Je weet niet wat je ziet in de documentaire De Platoschool van Yara Hannema (1983). Zij en haar zusje bezochten deze in 2002 gesloten school en genoten daar net als honderden andere kinderen wel heel bijzonder onderwijs. Hun lespakket omvatte onder meer Sanskriet, Indiaas dansen en kalligraferen. Falen was er geen optie. De school was een initiatief van spiritueel ingestelde ouders, maar hun goede bedoelingen strandden door een gebrek aan didactische kwaliteiten en losse handjes van leerkrachten.

Openhartig en inspirerend portret van de Amerikaanse fotograaf Nan Goldin (1953), die in de jaren tachtig wereldberoemd werd met intieme diavoorstellingen die ze van haar vrienden in de New-Yorkse harddrugscene maakte. In All the Beauty and the Bloodshed kijkt documentairemaker Laura Poitras (Citizenfour) terug op Goldins leven en werk, en wisselt dat af met Goldins strijd tegen de puissant rijke Sackler-familie, die miljarden verdiende met de verkoop van pijnstiller OxyContin: de bekende, veel te snel voorgeschreven opioïde, waar Goldin zelf ook verslaafd aan raakte. Winnaar van de Gouden Leeuw op Venetië 2022.