De beste documentaires van 2023

Hoogst vermakelijk drieluik over ‘de grootste fondsenwervingszwendel in de Amerikaanse geschiedenis’. Voormalig telemarketeer Sam Lipman-Stern werkt in de vroege jaren nul voor een schimmig bedrijf in New Jersey, waar elk type werknemer welkom is. Geen opleiding? Welkom! Strafblad? Welkom! De enige voorwaarde is dat ze zoveel mogelijk geld aftroggelen van consumenten, vaak onder de meest dubieuze voorwendselen. Lipman-Stern besluit zijn ervaringen bijna twintig jaar lang vast te leggen op camera, en dat resulteert in een fascinerend, bij vlagen volstrekt absurd beeld van een verdorven cowboyindustrie.

De als dreumes uit China geadopteerde regisseur Kelly van Binsbergen groeide op boven de seksshop van haar ouders in Zeeland. Op confronterende en humoristische wijze onderzoekt ze haar adoptiegeschiedenis en de impact van adoptie in een serie die met gemak vier afleveringen blijft boeien.

Hoe is het om de hoofdpersoon in een documentaire te zijn? Subject laat hoofdpersonen uit succesvolle documentaires (onder meer The Wolfpack, Hoop Dreams en The Staircase) hun kant van het verhaal vertellen. Actueel en gedegen metadocument, dat belangrijke vragen oproept over verantwoordelijkheid, ethiek en ongelijke machtsverhoudingen.

De Indiase broers Nadeem en Saud zijn ervan doordrongen dat alles wat ademt met elkaar verbonden is. Vanuit die visie ontfermen ze zich al zo’n twintig jaar over gewonde zwarte wouwen in hun woonplaats Delhi. De roofvogels spelen een belangrijke rol in het ecosysteem van de stad, maar hebben zwaar te lijden onder de toenemende luchtvervuiling. Deze veelbekroonde docu volgt de bedachtzame broers (en hun trouwe medewerker Salik) bij hun werk, en schetst en passant een portret van een stad vol politieke en ecologische dreigingen. De fraaie shots, rustige montage en filosofische mijmeringen zorgen voor een meditatieve filmervaring. Oscarnominatie voor beste documentaire.

Je weet niet wat je ziet in de documentaire De Platoschool van Yara Hannema (1983). Zij en haar zusje bezochten deze in 2002 gesloten school en genoten daar net als honderden andere kinderen wel heel bijzonder onderwijs. Hun lespakket omvatte onder meer Sanskriet, Indiaas dansen en kalligraferen. Falen was er geen optie. De school was een initiatief van spiritueel ingestelde ouders, maar hun goede bedoelingen strandden door een gebrek aan didactische kwaliteiten en losse handjes van leerkrachten.

Deze zevendelige documentaireserie van Greg Whiteley (Cheer) over de kleinste professionele show-worstelaarsleague in Amerika, de Ohio Valley Wrestlers (OVW), geeft een prachtig inkijkje in de bijzondere wereld van het Amerikaanse show-worstelen. Een sport die voor buitenstaanders redelijk onbegrijpelijk is, met wedstrijden waarbij de winnaar vooraf wordt bepaald en eigenlijk alles een groot theaterstuk is, maar waarvoor de fans niets dan passie voelen. Whiteley weet goed inzichtelijk te maken waarom show-worstelen voor veel mensen, en dan met name de excentrieke worstelaars zelf, zo belangrijk is en vertelt tegelijkertijd een onweerstaanbaar verhaal van een klein bedrijf dat met moeite overeind blijft en de investeerders van buitenaf die de boel dreigen over te nemen.

Tamar van den Dop laat Nederlandse acteurs en actrices naar hun eigen seksscènes kijken. Het blijkt een mooi startpunt voor een gesprek over het spelen van intieme scènes. Wat is er op dat gebied veranderd op de Nederlandse filmset?

Tientallen meters (soms wel meer dan honderd) naar beneden duiken zonder duikuitrusting tot de duisternis van de oceaan je opslokt, het klinkt niet echt uitnodigend. De Italiaanse freediver Alessia Zecchini wil echter niets liever. In deze documentaire traint ze samen met veiligheidsduiker Stephen Keenan om het wereldrecord tijdens de ‘Vertical Blue’, het Wimbledon van het freediven, te verbreken. Dit levert prachtige en onheilspellende beelden van eenzame duikers op, maar je ziet ze ook worstelen met de laatste meters, black outs krijgen, gereanimeerd worden en soms keren ze helemaal niet meer terug uit de diepte. Elke duik kan je laatste zijn en die spanning voel je als kijker van de eerste tot en met de laatste minuut.

De vierdelige documentaireserie Godvergeten, over het wijdverspreide en decennialang verzwegen seksueel misbruik binnen de Belgische katholieke kerk, leidde toen het bij ons buurland werd uitgezonden tot massale verontwaardiging, collectieve uitschrijving uit het doopregister van de kerk en een parlementaire enquete. Het is niet moeilijk te begrijpen waarom. Want de vele overlevenden die hun ervaringen delen, allemaal akelig vergelijkbaar en ondenkbaar afschuwelijk, maken diepe indruk. Dat er nog steeds geen gerechtigheid is voor hen, en al die andere mensen wereldwijd die met eenzelfde loodzware rugzak rondlopen, is inderdaad woedend makend.

Van de mythes van zwarte criminaliteit en witte superioriteit tot de ingesleten notie dat zwarte en witte mensen überhaupt van elkaar verschillen: in Stamped from the Beginning, een documentaire van Roger Ross Williams naar het boek van Dr. Ibram X. Kendi, wijst een groep zwarte, vrouwelijke experts feilloos de exacte momenten in de geschiedenis van Amerika aan waarop verschillende inmiddels ingesleten racistische denkbeelden bewust werden gecreëerd. Bijna altijd uit angst van de witte man om iets te moeten delen of afstaan aan zijn zwarte medemens. Deze inzichtelijke en indrukwekkende film is een aanrader voor iedereen die zich afvraagt hoe racisme ontstaat en vooral waarom het zo moeilijk is uit te roeien. Al moet eigenlijk iedereen ’m zien.