De beste documentaires van 2022

Als zeventienjarige vertrok Alice, de vader van Nadia Moussaïd, illegaal uit Marokko, om na veel omzwervingen in Schiedam te belanden. In Mijn vader de gelukszoeker zien we hem zijn dochter druk pratend op sleeptouw nemen en de voor de documentaire benodigde contacten leggen. Want de serie vertelt niet alleen het verhaal van Alice en Nadia, maar ook dat van andere ‘gelukszoekers’. Zowel van toen als van nu. Met zijn charme en vlotte babbel knoopt Alice overal op hun reis – in Frankrijk, Italië, Spanje en Marokko – gesprekken aan met andere migranten. Nadia heeft zich door haar vader altijd verwant gevoeld met andere gelukszoekers, maar zelf is ze in Nederland geboren en heeft ze nooit het harde leven van een illegaal ervaren. Deze tegenstelling tussen vader en dochter – samen met de boeiende ontmoetingen en de vele momenten van ontroering – maakt van Mijn vader de gelukszoeker zo’n rijke serie.

Cecile Elffers

De eerste vraag die regisseur W. Kamau Bell stelt in zijn vierdelige documentaireserie We Need to Talk About Cosby is direct de moeilijkste. Want wat doe je met een held die van z’n voetstuk is gevallen omdat hij een seksueel roofdier blijkt te zijn? Mag je de warme herinneringen die je aan hem hebt nog steeds koesteren als er meer dan zestig vrouwen zijn die zeggen dat hij hen heeft gedrogeerd en verkracht? Kun je zijn werk of de immense culturele impact die hij had los zien van alles wat je nu over hem weet? Het zijn vragen die we onszelf de afgelopen jaren veel te vaak hebben moeten stellen over iconen uit de popcultuur, maar een afdoend antwoord bleef altijd uit. Tot nu toe dan, want in We Need to Talk About Cosby gaat Bell op een zeer bedachtzame, weloverwogen manier het gesprek aan over Bill Cosby.

Anke Meijer

Schelden. Slaan. Opsluiten. Vernederen. Uithongeren. Afzonderen. Intimideren. Psychologische oorlogsvoering. Topturnsters Verona van de Leur, Gabriëlla Wammes, Suzanne Harmes en Renske Endel werden jarenlang mishandeld door hun trainers, maar kregen, nadat ze in 2011 alarm sloegen, nooit het gevoel dat de buitenwacht echt snapte wat hun was aangedaan. Via interviews met de vier turnsters vertelt dit aangrijpende documentairedrieluik hun verhaal. Het is een ontluisterend relaas van vier vrolijke meisjes die gek zijn op kunstjes doen en al op zes- of zevenjarige gescout worden als turntalent. Als tieners behalen zij vervolgens inderdaad de ene na de andere medaille. Maar ze leven als robots, als zombies: gebroken door hun weg naar de turntop, door de stem van de trainer in hun hoofd. Nu, twintig jaar na de medailles, hebben de turnsters nog altijd last van hun gestolen jeugd.

Cecile Elffers

Nederland telt zo’n vijf miljoen mantelzorgers en dat aantal blijft de komende jaren stijgen. De overheid verwacht dat in 2040 iedere Nederlander voor een naaste zal zorgen. Maar wie zorgt er voor de mantelzorger? Kanaal sociaal volgt zes mantelzorgers. Hun levens staan in het teken van de dierbaren die zij verzorgen, waardoor hun eigen behoeften en verlangens even in de ijskast staan. De docuserie maakt scherp invoelbaar hoe heftig het is om mantelzorger te zijn en toont ook de liefdevolle momenten tussen de hoofdpersonen. Nergens wordt het larmoyant. Al zouden ze het willen, daar hebben de mantelzorgers helemaal geen tijd voor.

Inge ter Schure

Op het toppunt van de zogenaamde ‘Cola-wars’, de strijd tussen colamerken Coca-Cola en Pepsi, startte Pepsi midden jaren negentig een ludieke spaaractie: klanten konden punten sparen, in ruil voor zonnebrillen, leren jacks en zelfs een gevechtsvliegtuig, zo beloofde de tv-reclame – al had je voor die laatste wel 7 miljoen punten nodig. Een duidelijke grap, meende het reclamebureau, dat daarom geen kleine lettertjes aan de actie toevoegde. Tot een student genoeg punten bijeenhaalde voor het gevechtsvliegtuig. Deze uiterst vermakelijke, vierdelige docuserie vertelt wat er vervolgens gebeurde.

Anke Meijer

Adelheid Roosen en Hugo Borst maakten opnieuw een serie over dementie. Ditmaal volgen ze relatief jonge mensen met alzheimer en staan ze stil bij afscheid nemen. Niet alleen het definitieve afscheid, maar ook de kleine momenten van afscheid: wanneer ze niet meer weten hoe hun telefoon werkt bijvoorbeeld, of hoe ze de tafel moeten dekken. Het is aangrijpend om te zien hoe mensen worstelen om de juiste woorden te vinden en hoe ze zoeken naar houvast in een wereld die ze steeds slechter begrijpen. Dat de serie niet te zwaar wordt, komt door de chemie tussen Adelheid Roosen en Hugo Borst.

Inge ter Schure

Als Annemarie Eigenhuis kanker krijgt, vraagt ze haar beste vriendin Marijn Frank (o.a. Papa is weg, Vleesverlangen, Keuringsdienst van waarde) een film over haar te maken, voor haar dochter. Zittend op een stoel voor een groot zwart laken beantwoordt Eigenhuis de vragen die Frank haar vanachter de camera stelt. ‘Ik probeer me voor te stellen dat ik dood ben,’ zegt ze, ‘maar daar ben ik nog niet zo aan toe, geloof ik.’ Overgave is een ontroerende documentaire over leren leven met de dood, waarin Frank het ziekteverloop van haar beste vriendin met haar eigen rouwproces verweeft.

Inge ter Schure

Ardoyne is een zeldzaam desolate arbeiderswijk van Belfast, met armoede, overgewicht, drugs, alcohol en zelfmoord achter elke afbladderende voordeur. Wie hier opgroeit, leert om terug te slaan wanneer je geslagen wordt. Op de Holy Cross Boys Primary School in deze wijk probeert directeur Kevin McArevey de wurgende vicieuze cirkel te doorbreken. De 430 jongens die hier elke dag op hun afgetrapte schoenen de poort binnenlopen, leren met hulp van Socrates, Aristoteles, Plato en Seneca om te gaan met woede, agressie, verdriet en eenzaamheid. Dat betekent praten, praten en nog eens praten, na elke misstap. Waarom reageer je zo? Hoe had je het beter kunnen doen? Geen vragen die de gemiddelde tienjarige jongen zichzelf vaak stelt. Maar McArevey, een kleurrijke figuur met een Elvis-obsessie, is een optimist en een volhouder. Bij elk opstootje op het schoolplein laat hij de vechtersbazen net zo lang praten totdat de vrede is getekend.

Katja de Bruin

Akwasi maakte als kind van vier de vliegtuigramp in de Bijlmer mee. In de documentaire Een gat in mijn hart vertelt hij zijn verhaal. Er zijn inmiddels vele reconstructies uitgekomen van de Bijlmerramp, maar Een gat in mijn hart bekijkt de crash vanuit een ander perspectief: dat van de vele kinderen die de vliegramp meemaakten. Het resultaat is bepaald geen standaard talking heads-film: zo zijn de interviews vermengd met dromerige animaties, citaten van de kinderen uit het boek met kindertekeningen over de ramp dat in 1993 gemaakt werd en muziek van Bnnyhunna. De prachtscènes tussen Akwasi en zijn dochtertje Nekayah maken het ontroerende eerbetoon af.

Cecile Elffers

Volledig geanimeerde documentaire over de Afghaanse vluchteling Amin (niet zijn echte naam), die met documentairemaker Jonas Poher Rasmussen praat over zijn traumatische tienerjaren. In verschillende tekenstijlen zien we hoe Amin vertelt over zijn destijds verzwegen homoseksualiteit, de verdwijning van zijn vader en de gevaarlijke vlucht naar het westen. Regisseur Poher Rasmussen – een jeugdvriend van Amin – is alleen geïnteresseerd in het lot van Amin, laat dan ook niemand anders aan het woord en blijft ver weg van de politieke achtergronden. Indringend, aangrijpend en onvergetelijk. Terecht genomineerd voor drie Oscars (Documentaire, Animatie en niet-Engelstalige Film).

Gerhard Busch

Duitse docu voor de liefhebbers van Être et avoir (2002) en De kinderen van juf Kiet (2016) volgt een halfjaar in de hoogste groep van een multiculturele basisschool in een Duits industriestadje. Meester Dieter Bachmann gaat bijna met pensioen, maar is allesbehalve een stoffige oude man; met zijn AC/DC-shirt en lokaal vol instrumenten lijkt hij zo weggelopen uit de comedy School of Rock. De sfeer in zijn klas is weldadig: open, geborgen en creatief. Met drieënhalf uur is de film een hele zit, maar dat heeft wel effect: dankzij het geduldige tempo sluit je de kinderen gegarandeerd in het hart.

Gerhard Busch

Experimentele non-fictiefilm over het popgenie David Bowie. Regisseur Brett Morgen kreeg van de erven Bowie toegang tot zo’n vijf miljoen (!) stukken archiefmateriaal en verwerkte dat in vijf jaar tijd tot dit caleidoscopische, half-psychedelische en zeer ambitieuze portret van kameleon Bowie. Vernieuwend, visueel overweldigend en inhoudelijk soms wat pompeus, net als David Bowie zelf dus. Veel is voor het eerst te zien, wat het een must maakt voor elke Bowie-fan, maar de wervelende film is ook voor niet-ingewijden een aanrader.

Gerhard Busch

De Somalische vluchteling Abdiwahad Ali zegde zijn criminele leven vaarwel en werd een modelburger. De film die zijn buurman Douwe Dijkstra over hem maakte, gaat nu de hele wereld over. Abdi tekende de straten uit zijn jeugd in 3D, inclusief het hotel en restaurant van zijn vader. Met behulp van wat bij elkaar gegoogelde foto’s van Mogadishu liet Dijkstra vervolgens de gebouwen op schaal nabouwen, om die daarna deels in de fik te steken of tot puin te slaan. Wie de film ziet, is verbluft over de creativiteit waarmee Dijkstra het complexe levensverhaal van Abdi heeft verteld. Met behulp van speelgoedpolitieautootjes, een zelfgemaakte AK-47 en een paar jonge Somaliërs werden scènes nagespeeld. Maar er is ook een prachtig moment waarop Dijkstra Abdi’s hoofd kaalscheert zodat zijn vele littekens zichtbaar worden.

Katja de Bruin

‘Je denkt dat je groot bent, maar je veroorzaakt alleen maar problemen!’ De veertienjarige Shabu krijgt zijn hele familie over zich heen nadat hij de auto van zijn oma in de prak heeft gereden. Tijdens een warme zomer moet de innemende flierefluiter meer dan duizend euro schadevergoeding zien op te halen. Terwijl hij eigenlijk alleen maar muziek wil maken en met zijn vrienden rondhangen. Deze fraai gestileerde jeugddocu schetst een verfrissend luchtig beeld van het leven in en rondom de Rotterdamse Peperklipflat. Regisseur Shamira Raphaëla (Deal With It, Ons moederland) creëert een lekker loom, dromerig sfeertje en compenseert een gebrek aan spanning met een hoge dosis charme. Shabu won dan ook het Gouden Kalf voor de beste lange documentaire. Bij de uitreiking nam regisseur Raphaëla haar hoofdpersoon mee het podium op met de woorden: ‘Dit is Shabu, en Shabu leert ons dat we allemaal de superster mogen zijn van ons eigen leven.’

Karin Wolfs

Acteur Tarikh Janssen (1987) behoorde in zijn tienerjaren tot de tien beste wedstrijdzwemmers van Nederland. In de documentaire Drijfvermogen ziet de kijker Janssen, inmiddels begin dertig, een tas vol oude medailles en prijzen over de bank in zijn huiskamer leeg strooien. Hij wil zijn acteursbestaan de rug toekeren en een nieuw pad inslaan als wedstrijdzwemmer. Janssen, afgestudeerd aan de toneelschool Maastricht en zoon van een witte vader en een zwarte moeder, is het namelijk zat om alsmaar getypecast te worden als gespierde vrouwenverslinder of als crimineel, al dan niet met Antilliaans accent. Janssens onstuimige emoties maken Drijfvermogen, een documentaire met fictieve elementen, vaak luchtig en speels. Dat geldt niet voor het grotere verhaal, waarin een acteur van kleur pijnlijk blootlegt waar hij tegenaan loopt.

Radha Ramdhan

Paleis Soestdijk werd in 2017 voor nog geen twee miljoen door de overheid van de hand gedaan aan de MeyerBergman Erfgoed Groep. Deze projectontwikkelaar beweerde zo’n honderd miljoen nodig te hebben om het paleis te restaureren. Dat bedrag wil hij terugverdienen door onder meer het bouwen van een hotel met honderdtwintig kamers en een groot aantal huizen. Omwonenden reageerden allesbehalve enthousiast op de bouwplannen. Terwijl de gemeenteraad zich suf vergadert, bewoners inspreken en zelfs de prinsessen Irene en Margriet zich met de zaak bemoeien, blijft het fascinerende kopersechtpaar Ton Meijer en Maya Meijer-Bergmans geduldig wachten op groen licht voor hun Soestdijkplan. Zij toont begrip voor de bezwaren van de natuurliefhebbers, al vindt ze de voorgestelde vleermuisverhuisplannen wel wat ver gaan. Hij noemt de bomendeskundigen een soort maffia en vat het hele proces in een zin samen. ‘Het is een tunnel en daarin kun je niet keren.’ Kijken!

Hugo Hoes

Rhoon-Noord is een wijk waarin het gevoel van onveiligheid groeit, met name omdat de rol van de overheid steeds kleiner is geworden. Gelukkig was daar Buurtpreventie Albrandswaard om in het gat te springen, onder leiding van de zéér toegewijde initiatiefnemer Hans. ‘Zijn’ buurtwacht zorgde er de afgelopen jaren voor dat het weer stil werd in Rhoon-Noord, dat de overlast door ‘drank, drugs en loverboys’ afnam, en dat er alleen al 45 huishoudens met problemen geholpen werden. En hoewel filmmaker Frans Bromet zich soms terecht afvraagt of de waakzaamheid van de buurtwacht niet doorslaat in bemoeizucht, zijn dit vooral héél lieve mensen die iets goeds willen doen voor hun eigen buurtje. Mensen die in de steek zijn gelaten door de uitwassen van het neoliberalisme. Mensen die nu zélf hondenpoep moeten opruimen, omdat de ‘hondenpoepzuiger’ is wegbezuinigd. En ach, dat kleine beetje bemoeizucht is ze dan best vergeven.

Alex Mazereeuw

Regiseur Sarah Vos filmt dicht op de huid een portret van Won Yip, de Amsterdamse horecatycoon. Yip blijkt een fascinerende, onvermurwbare figuur, die de touwtjes van zijn miljoenenfirma grotendeels alleen in handen houdt, met zijn zus en broers als vertrouwelingen en enige medewerkers. Dat doet de familie Yip vanuit een kantoor onder een van zijn vele cafés op de Dam (hij bezit ze bijna allemaal), dat nog het meeste van een bunker wegheeft. Yip schittert, maar Koning op de Dam is ook een portret van een geëmigreerde Chinese familie en haar trauma’s: een onderbelichte groep Nederlanders, van wie we eigenlijk meer zouden willen zien.

Tara Lewis

Nederlanders hebben hun gazonnetje graag keurig en onkruidloos, en om dat te bereiken gaan ze ver. De jonge regisseur Rashel van der Schaaf neemt in haar korte film De stand van het gras het Nederlandse tuinlandschap onder de loep. De documentaire bereikt zijn absurdste moment wanneer we zien hoe tuinmannen een gigantische, net-echte plastic grasmat installeren bij een klant. De vrouw des huizes, in rustieke outfit met hoed, bretels en laarzen, is verguld met het resultaat: ‘Héél gaaf zo.’ Een egeltje hupst even later over het plastic. De stand van het gras is echte slow-tv, met veel beeld en weinig tekst. Ondanks die minimalistische opzet slaagt de korte film er toch in je aan het denken te zetten over die toch wel allervreemdste diersoort: de mens, die de natuur tot in het bizarre probeert te temmen en na te maken.

Cecile Elffers

De Olympische Spelen van 1972 in München werden als ‘vrolijk’ aangekondigd omdat de organisatie wilde aantonen dat Duitsland inmiddels een vriendelijke democratie was. De veiligheidsmaatregelen bleven beperkt om die vredelievendheid uit te stralen. Leden van PLO-tak Zwarte September namen vervolgens in het olympisch dorp elf leden van de Israëlische equipe in gijzeling. Aan de eis om vrijlating van Palestijnse gevangenen en RAF-kopstukken werd niet voldaan. Bij een bevrijdingsactie door de Beierse politie kwamen alle gegijzelden om. De Spelen werden na een korte pauze hervat. De Palestijnse kwestie stond nu wereldwijd op de kaart. De afwikkeling van het drama kwam neer op een algeheel falen aan Duitse zijde. Onderzoek daarnaar en smartengeld voor de nabestaanden werd door de Duitse autoriteiten decennialang tegengehouden. Niet eerder werden de tragische toedracht en lange nasleep van deze terreurdaad zo veelomvattend in beeld gebracht.

Maarten van Bracht

Vierdelige documentaire over de gijzelneming van de Amerikaanse ambassade in Teheran in 1979, bekend van de fictiefilm Argo (2012). In de eerste twee afleveringen wordt uitgebreid de historische context geschetst. De makers geven ook uitgebreid het woord aan de Iraanse studenten die betrokken waren bij de gijzeling. Deze soms gekleurde en emotionele ervaringen worden regelmatig onderbroken door bijbehorende nieuwsbeelden. Zo destilleert het regisseursteam een volledige vertelling, die de gecompliceerde aard van de situatie zo realistisch mogelijk weergeeft.

Hans Klis

Nadat op 16 augustus 1988 in het Duitse stadje Gladbeck een deels mislukte overval veranderde in een gijzeling ontstond een bizar drama met traumatische gevolgen voor een groot aantal betrokkenen. Heel Duitsland keek 48 uur live mee hoe de overvallers eerst in een personenwagen en later in een gekaapte bus met gijzelaars door Duitsland en zelfs nog even door Nederland trokken. In hun kielzog een stoet aan journalisten die tijdens de gijzeling zelfs de criminelen interviewden. Ruim dertig jaar later is er genoeg origineel beeldmateriaal voor een bijzonder fascinerende documentaire over media en misdaad.

Hugo Hoes

‘In het echt ben ik anders. Veel aardiger,’ zegt voetbaltrainer Louis van Gaal aan het begin van deze documentaire tegen een jochie dat hem ooit voor een of ander tv-programma mocht interviewen. Documentairemaker Geertjan Lassche legt daarmee gelijk zijn kaarten op tafel, want Louis is bovenal een sympathiek en warm portret geworden van een ‘eerlijk, direct en consequent’ man. Een hele rits voetballers die onder Van Gaal hebben gespeeld mogen zoveel lovende woorden over hem zeggen, dat een tegengeluid wel eens gemist wordt, maar het is ook duidelijk dat Van Gaal documentairemaker Lassche erg dichtbij liet komen. Tot in de dokterskamer aan toe, waar de zeventigjarige Van Gaal te horen krijgt dat hij prostaatkanker heeft.

Gerhard Busch

Het leek een paar jaar geleden een domme Twittergrap of een cynische publiciteitsstunt: Hollywood-sterren Rob McElhenney (It’s Always Sunny in Philadelphia) en Ryan Reynolds (Deadpool) kochten de zieltogende Welshe voetbalclub Wrexham AFC, en lieten zich tijdens het hele proces volgen voor een komische documentaireserie. Maar verrassend genoeg bleek van goedkoop cynisme geen sprake en resulteerde dit alles in een hoogst vermakelijke, hartverwarmende serie, die vooral een mooi inkijkje biedt bij een van de oudste voetbalclubs ter wereld én bij de eigenzinnige lokale gemeenschap.

Alex Mazereeuw

In JC schetst regisseur David Kleijwegt samen met researcher Steven van der Gaag en editor Thomas Vroege een fascinerend psychologisch portret van Johan Cruijff aan de hand van archiefbeelden. Daar komt verrassende genoeg bijna geen bal aan te pas. Wel zien we een groot deel van de Nederlandse pers voorbijkomen. Want JC gaat vooral over het langdurige huwelijk tussen Cruijff en de media; voetbal is bijzaak. Het orakel wordt door de jaren heen over allerlei onderwerpen aan de tand gevoeld en overal heeft hij een antwoord op. Hij is goed in interviews en de camera is ook buiten het veld gek op hem. Da’s logisch: Johan verveelt nooit.

Hugo Hoes

Ze behoren tot de besten van de wereld. Trainen keihard en kennen de meest ingewikkelde trucs. En toch worden ze regelmatig uitgelachen als ze vertellen welke sport ze beoefenen. Want tafelvoetbal, dat associëren we met de gamekelder van een neefje of de naborrel in de sportkantine. Maar niet met topsport en keiharde competitie. Voor de zes hoofdpersonen in de documentaire Foosballers (2019) is tafelvoetbal, of foosball, zoals de Amerikanen het noemen, allesbehalve vermakelijk tijdverdrijf. Ze bereiden zich fysiek en mentaal voor op het allerhoogste doel: wereldkampioen worden tijdens het Tornado World Championship.

Inge ter Schure

Voor de Franse schrijver Michel Houellebecq, wiens roman Platform (2001) zich in resorts in Thailand afspeelt, is een all-inclusive ontspanningsparadijs een stukje hel op aarde. De Vlaams-Turkse regisseur Volkan Üce las het boek en besloot een film te maken over een resort aan de Turkse Rivièra, maar dan wel over degenen die het draaiende houden. In Turkije zijn dit veelal jonge, Koerdische mannen die hun ouderlijk dorp een seizoen verruilen om voor een laag loon te werken in een Turkse badplaats. Zoals Hakan. Üce laat zien hoe Hakans optimistische beeld over Europa en Rusland, waar Hakans favoriete schrijvers vandaan komen, langzaam kantelt. Ook uit de beelden van de lethargische toeristen, die Üce rap afwisselt met beelden van de moderne slavernij die zich afspeelt in de keukens en in het washok, proef je een subtiele kritiek op de consumptiemaatschappij.

Ela Çolak

In de fraaie en ontroerende documentaire Code groen laat filmmaker Marjoleine Boonstra de wereld zien van Pantar-werknemers die in oranje pakken het openbare groen verzorgen en hun leven weer op de rails proberen te krijgen. Boonstra: ‘Ze spiegelen hun eigen ziel en met kleine opmerkingen raken ze de kern. Je moet ook niet zo veel vragen, maar vooral observeren. Kijken wat er gezegd of gedacht wordt en daarop voortbouwen. Ik kijk recht in hun ogen. Wat gaat er gebeuren? Superspannend.’

Hugo Hoes

Ervaren regisseurs Tia Lessin and Emma Pildes hebben een parel in handen met dit verhaal over een soort vrouwelijk superheldenensemble: twaalf jonge vrouwen uit Chicago richtten in 1969 een geheime abortuspraktijk op onder de naam Jane. Tot 1972 hielpen ze zo’n elfduizend vrouwen aan een veilige abortus: vrouwen die ze eerst bereikten met flyers en advertenties in ondergrondse kranten (‘Pregnant? Call Jane’), en later door mond-tot-mondreclame, waar ook huisartsen met wanhopige patiënten aan meededen. De documentaire laat zien in welke bochten Amerikaanse vrouwen zich tot in de jaren zeventig moesten wringen om een zwangerschap af te breken. Vanaf de openingsscène vliegen de horrorverhalen over onderhandelingen met de maffia, afspraken in groezelige motels en artsen met grijpgrage handen je om de oren.

Ela Çolak

Regisseur Edward Buckles jr. was dertien jaar oud toen hij met zijn familie halsoverkop New Orleans moest verlaten voor de naderende orkaan Katrina. Als puber heeft hij het vervolgens zwaar als 'vluchteling', op een nieuwe school in een nieuwe stad. Wanneer het gezin na jaren terugkeert in The Big Easy, blijkt ook zijn thuisstad niet meer als thuis te voelen. Een probleem dat bij veel van zijn leeftijdsgenoten speelt, maar waar weinig oog voor is bij ouders, buurtgenoten of leraren. ‘Er is nooit gevraagd hoe het voor ons was’. En dus vraagt Buckles het nu, aan zijn leeftijdsgenoten en aan degenen die de stad als baby verlieten. Katrina Babies is een indringend portret van deze onthechte generatie, waarin grote sociale problemen secuur worden teruggebracht tot persoonlijke verhalen.

Tibor Dekker

‘Kun jij fietsen?’ ‘Wat spreek je goed Nederlands.’ ‘Wat een mooie naam, waar komt dat vandaan?’ Vragen en opmerkingen die bekroond regisseur Niki Padidar dagelijks te verstouwen krijgt. Als Padidar in de spiegel kijkt, ziet ze zichzelf, maar na meer dan dertig jaar in Nederland is haar inmiddels maar al te duidelijk geworden wat anderen zien: een vluchteling uit Iran. ‘Er is een nieuwe versie van mij ontstaan, die voor mij loopt,’ zegt ze in haar documentaire Al wat je ziet, de openingsfilm van IDFA 2022. ‘Mensen zien alleen haar als ze naar me kijken.’ Padidar maakt pijnlijk zichtbaar hoe de Nederlandse maatschappij haar spiegel is geworden. Daarbij zijn de gesprekken die ze met haar hoofdpersonages voert geen interviews, maar wederzijdse uitwisselingen.

Merav Pront

Vanwege drugsdealen sleet de Afro-Amerikaan George Anthony Morton (1983) zijn jaren als twintiger achter de tralies, maar nu maakt hij naam als portretschilder. In deze gloedvolle, op z’n Amerikaans geproduceerde ‘inspirational documentary,’ die het regiedebuut is van de Nederlandse Rosa Ruth Boesten, schildert de ernstige dertiger onder meer zijn moeder, die nog steeds om de haverklap vastzit. Morton bezoekt familieleden in geboortestad Kansas City en ziet zijn demonen onder ogen met hulp van een psycholoog. Over de ‘kutkringloop van verliezers,’ de zoektocht naar innerlijk licht, Rembrandt en de eurocentrische kunstenwereld. Meermaals bekroond op festivals, onder meer voor beste debuut en camera.

Karin Wolfs

Vier moeders vertellen hoe het is als je zoon terechtkomt op de lijst ter preventie van jeugdcriminaliteit in Amsterdam: de Top 600. De moeders, vertolkt door actrices die de originele interviews lipsyncen, beschrijven hoe ze zich gevangen voelen in een web van hulpinstanties, jeugdzorg, politie en een ambitieuze burgemeester, en hoe hun jongens steeds verder dreigen af te glijden in de criminaliteit. Als alle data erop lijken te wijzen dat je een potentieel gevaar bent voor de samenleving, hoe kun je je daar nog tegen verzetten?

Hoe Floor Haak (1932-2019) heeft geleefd legde kleindochter Mila in 2017 al op ontroerende wijze vast in Het laatste beeld, te zien via YouTube. Daarin beschrijft hij onder andere hoe hij zijn ouders verloor in de Tweede Wereldoorlog en hoe hij zichzelf van zijn trauma’s verloste met psychotherapie. In Dertien dagen – Kroniek van mijn vaders dood van zijn zoon Gijs zijn we er getuige van hoe Haak kiest voor de dood. Omdat zijn gezondheid hem in de steek laat, en hij de stap naar een verpleeghuis niet zit zitten, besluit hij te stoppen met eten en drinken. In 2021 genomineerd voor een Gouden Kalf in de categorie Beste Korte Documentaire.

Merel van Ommen

Henk is een unieke mix van documentaire en modefilm. De Surinaams-Nederlandse Henk Shakison (60) werkt als conciërge op de kunstacademie. Weinigen weten dat hij ook muzikant, danser en rolschaatskampioen is; Henk loopt er niet mee te koop. 'Ik wil onderschat worden,' is een van de intrigerende uitspraken die hij doet in de korte film. Hierin portretteren de jonge makers Sarah Blok en Lisa Konno hem via interviews en via de geweldige mode die Konno voor Henk ontwierp aan de hand van zijn levensverhaal. Henk is het slotstuk in een drieluik van Blok en Konno over vaders met een migratieachtergrond, waarbij Konno steeds zo'n heel persoonlijke modecollectie voor de hoofdpersoon maakte. Deel één, Nobu, ging over Konno's eigen Japanse vader, deel twee, Baba, over de Turks-Nederlandse Ceylan. Alle drie de korte films zijn te zien via 2doc.nl/henk.

Cecile Elffers

Wonderlijk portret van een zestienjarige Chinese jongen die zo gefascineerd is door de Roemeense literatuur dat hij zich aanmeldt voor de universiteit van Bacău. De locals in het suffe provinciestadje bekijken hem aanvankelijk met argusogen, maar door zijn passie voor de Roemeense taal en poëzie weet hij iedereen al snel te overtuigen. The Joys and Sorrows of Young Yuguo is het ultieme bewijs dat je als documentairemaker niet altijd een groots en meeslepend verhaal nodig hebt: een intrigerend hoofdpersonage is soms al meer dan genoeg.

Jelle Schot

Waarom is het nog altijd de vrouw die voor anticonceptie moeten zorgen? Baas in eigen zak, een korte documentaire van twintiger Lynn Deen, stelt in een verfrissende stijl deze kwestie aan de orde. We zien drie verschillende verhalen, die drie perspectieven geven op mannen en anticonceptie: Teake van 35, die voor de camera een sterilisatie ondergaat, Younes van 26, die vader is van een ongepland zoontje en de twee vrienden Zakaria en Solaiman van 23: vrije vogels die met elkaar dollen, maar ook praten over wat te doen als ze per ongeluk een meisje zwanger zouden maken. De korte film kaart dit belangrijke thema op een speelse manier aan.

Cecile Elffers

Ze knuffelen hun baby, wandelen ermee in kinderwagen of draagzak en kleden de kleine met de grootst mogelijke zorg aan. Alleen zijn de baby’s uit de korte documentaire Reborn geen levende kinderen, maar poppen. Nauwelijks van echt te onderscheiden, behalve doordat ze zo stil zijn. Journalist Neeltje Wagien portretteert drie vrouwen die, door hun leeftijd, psychische problemen of een combinatie van beide, kiezen voor een pop in plaats van een kind van vlees en bloed, hoe vreemd hun omgeving dat ook vindt. Wagien won de Afstudeerprijs 2021 met deze liefdevolle en intrigerende korte documentaire.

Inge ter Schure

Intrigerende documentaire over een lang verborgen gehouden verleden: de geschiedenis van de Clotilda, het laatste Amerikaanse slavenschip. De afstammelingen van de tot slaaf gemaakten leven tegenwoordig in een hechte gemeenschap nabij het stadje Mobile in Alabama, en vertellen hier hun verhaal. Nadat de restanten van het schip gevonden worden, en er dus eindelijk hard bewijs is voor de geschiedenis die hen bindt, begint een periode van heling en een zoektocht naar rechtvaardigheid. Een urgente en aangrijpende vertelling, die knap blootlegt hoe de geschiedenis doorwerkt in het heden. Vloeiend verteld met indrukwekkende archiefbeelden en een scherp oog voor detail. Winnaar van een Special Jury Award op Sundance 2022.

Cas Hoekstra

Het is vaak onprettig om naar een documentaire over klimaatverandering te kijken. Want wie wil er nu horen dat we met z’n allen een ramp tegemoet gaan, en dat we lang niet genoeg doen om die af te wenden? Nicolaas Veul heeft het in De Klimaatverkenner slim aangepakt. Ja, hij schetst een doemscenario – wat als de zeespiegel zeven meter stijgt en een deel van Nederland onder water komt te staan? – maar hij biedt ook een lichtpuntje: we zouden met z’n allen naar Noorwegen kunnen verhuizen. Én de Noren willen ons best hebben. Neemt niet weg dat we wel ons best moeten blijven doen om ons lage landje bewoonbaar te houden.

Inge ter Schure

Hoe is het om op te groeien in een gezin waarin een van de ouders psychisch kwetsbaar is? Of zelfs alle twee? Om inzicht te geven in die vraag, volgde Monique Nolte het meisje Nikki ruim vijf jaar lang, terwijl ze van haar basisschool naar de middelbare school gaat. Ze is slim, gezellig en creatief, maar heeft een afwezige, verslaafde vader en een moeder met borderline. Nikki is niet alleen: volgens het Trimbos Instituut groeien in Nederland ruim 577.000 kinderen op met een ouder met psychische problemen en/of een verslaving. Dat zijn gemiddeld vijf tot zes Nikki’s in iedere schoolklas. Desondanks horen we maar weinig over deze grote groep. Om de verscheurdheid en het loyaliteitsconflict waarmee Nikki worstelt te illustreren, koos Nolte voor animatiescènes – Nikki koos zelf animator Thomas Rietbergen uit. De animaties laten op een indrukwekkende manier zien hoe Nikki wordt meegenomen in de achtbaan van het leven van haar ouders.

Merel van Ommen

De blauwe familie van Maria Mok en Meral Uslu is opgenomen in een sobere hotelkamer, waar zeven politieagenten een voor een vertellen over hoe er op de werkvloer achteloos racistische opmerkingen worden gemaakt door hun witte collega’s en leidinggevenden, dat er overduidelijk uitsluiting plaatsvindt wanneer je niet voldoet aan de heersende norm, waarbij eveneens je loyaliteit en betrouwbaarheid in twijfel wordt getrokken. Karaktermoord, vernedering, pesterijen: het ene na het andere pijnlijke verhaal passeert de revue, de geëmotioneerde gezichten spreken boekdelen. En voordat je denkt dat het om een paar gevallen gaat, zegt de voorzitter van de Nationale Politiebond, Jan Struijs, in de documentaire: ‘Mensen met een migratieachtergrond of lhbti’ers lopen bij ons de deur plat met meldingen als “ik voel me niet veilig, maar ik voel me ook niet gesteund genoeg op het moment dat ik dit aankaart”. Dan heb je echt een groot probleem. En dit is niet iets van vandaag, het zijn geen incidenten, je ziet het regelmatig terugkomen.’

Ela Çolak

Oscargenomineerde documentaire en publieksprijswinnaar op IDFA over een Indiase krant, opgericht en gerund door louter vrouwen uit de allerlaagste sociale klasse. Door onrecht aan te blijven kaarten weten ze langzaam maar zeker verandering af te dwingen. Deze documentaire start in 2016, wanneer de krant digitaal gaat en haar eigen YouTube-kanaal begint: voortaan gaan de vrouwen gewapend met een mobiele telefoon op reportage naar vaak afgelegen gebieden. Ze doen verslag van verkrachtingen, door de georganiseerde misdaad geëxploiteerde illegale mijnen, gebrek aan toiletten, en de opkomst van het Hindoenationalisme. Degelijke, niet al te verrassend geschoten documentaire, maar de vastberadenheid van de vrouwen in een vijandige omgeving dwingt diep respect af.

Karin Wolfs

In IDFA-favoriet Judges Under Pressure ontdoet filmmaker Kacper Lisowski het Poolse rechterlijk apparaat van ieder decorum. We zien hoe de nationalistische PiS-regering de rechtsstaat aanvalt door rechters die staan voor de scheiding der machten in diskrediet te brengen en te laten ontslaan. Maar deze onverschrokken rechters slaan terug, als een nieuwe generatie politieke activisten. Ze doen hun beklag bij de EU, onderwijzen burgers in democratische waarden, delen tijdens protesten telefoonnummers uit voor juridisch advies en reizen – overduidelijk doodvermoeid van de strijd – het land door om het recht een gezicht te geven. Aangrijpend, urgent en ontroerend.

Dore van Duivenbode

Navalny volgt het herstel van de Russische oppositieleider Aleksej Navalny, nadat hij in 2020 een vergiftiging met zenuwgas had overleefd. In de film – die eind januari 2022 op het Sundance Film Festival debuteerde en daar zowel de publieksprijs als de Festival Favorite Award in de wacht sleepte – volgen we het maandenlange herstel van de sympathieke, energieke hoofdpersoon tot aan zijn terugkeer naar Rusland in januari 2021. Erg opmerkelijk zijn de telefoongesprekken die Navalny in de documentaire voert met vier leden van het team dat hem heeft vergiftigd. ‘Hallo, met Alexej Navalny. Zou je me kunnen vertellen waarom je me wilde vermoorden?’ Als Navalny zich in het laatste gesprek voordoet als prominent lid van de Russische Nationale Veiligheidsraad doet een van de moordenaars de vergiftigingspoging tot in detail uit de doeken. Nu Rusland afglijdt naar een totalitair regime van Noord-Koreaanse snit klinkt Navalny’s boodschap aan het Russische volk niet meer zo hoopvol, maar wel des te urgenter: ‘Geef niet op.’

Hans Klis

Four Hours at the Capitol blikt terug op de bestorming van het Capitool in Washington op 6 januari 2021 en laat daarbij zowel de bestormers als de belaagde politici en politieagenten aan het woord. De Capitoolbezetting was een extreem gewelddadige gebeurtenis, die aan vijf van de bestormers het leven kostte en waarbij 138 politiemensen gewond raakten; vier politieagenten maakten bovendien naderhand een einde aan hun leven. De gewelddadige chaos van die dag blijkt van seconde tot seconde te zijn vastgelegd door de bestormers zelf, en de filmmakers maken daar handig gebruik van. Als kijker voelt het daardoor alsof je er zelf bij bent, met de nodige angst en claustrofobie tot gevolg. De zorgvuldige interviews met de verschillende betrokkenen vormen de kalme tegenhanger van die chaotische liveshots. Of nou ja, kalm… Wat zij vertellen is vaak ook behoorlijk schokkend of aangrijpend.

Cecile Elffers

In de geslaagde politieke reconstructie c.q. pamflet What’s Left reist columnist en filmmaker Johan Fretz door de tijd, met als rode draad: de PvdA heeft zich afgekeerd van oude idealen en zich tot neoliberale politiek laten verleiden. Het gaat van Den Uyls mantra – ‘gelijke verdeling van kennis, macht en inkomen’ – via de lezing waarin Wim Kok in 1995 opriep tot het afschudden van de ideologische veren tot aan de deconfiture van de politicus Ad Melkert, oog in oog met Pim Fortuyn in 2002, en verder richting het heden: Wouter Bos, Job Cohen, Diederik Samsom. Wanneer de film bij Rutte II aankomt, wordt de toon feller: Diederik Samsom krijgt de volle laag. Fretz legt het Samsom allemaal voor: onder zijn Rutte II werd de verhuurdersheffing ingevoerd en werd wonen voor veel mensen onbetaalbaar, is de basisbeurs afgeschaft, de ggz uitgekleed, zijn sociale werkplaatsen gesloten, is de ouderenzorg afgebroken en werd de inmiddels mislukte participatiewet ingevoerd. Samson reageert geamuseerd, tot ergernis van Fretz.

Hans van Wetering