Idealistische muziekdocu's op IDFA

Nooit is hij zijn interesse kwijtgeraakt in die ene vraag: waarom houden we van muziek? ‘We kunnen veel over mensen begrijpen door die vraag te beantwoorden,’ zegt Brian Eno (1948) in Eno, Gary Hustwits uitmuntende en vindingrijke documentaire over de elektronisch muzikant, kunstenaar en activist. Althans, in de versie die uw verslaggever van dienst kreeg voorgeschoteld. Dankzij speciale software is elke vertoning van Eno anders: scènes verschillen, evenals de muziek en de montage.

Het is Hustwits manier om recht te doen aan de creativiteit van Eno – voluit Brian Peter George St. John le Baptiste de la Salle Eno. Met zo’n naam moet je haast wel als legendarisch de boeken ingaan. Eno was een van de originele bandleden van de grensverleggende Britse glamrockband Roxy Music, geldt als grondlegger van de ambient en hielp als producer artiesten en bands als David Bowie, Talking Heads en U2 aan hun unieke geluid. Misschien minder bekend: Eno componeerde tevens het startmuziekje van Microsoft Windows.

Nog zoiets onvergetelijks: de Brit blijkt óók de man die Joni Mitchell nee verkocht toen ze hem vroeg een ambientalbum met haar te maken. Eno was nog aan het bekomen van de aanvankelijk zeer lauwe ontvangst van het nieuwe genre waarmee hij de muziekwereld opschudde. ‘Ik wilde niks meer met ambient te maken hebben.’ Mitchells aanbod afslaan was evenwel ‘de grootste fout van zijn carrière’, aldus een goed gemutste Eno in Eno. Hij filosofeert er lustig, poëtisch en zinnig op los over muziek als landschap en de invloed ervan op zijn leven en de mensheid. ‘Zingen is de sleutel tot wereldvrede,’ zegt hij. Uit zijn mond klinkt het niet naïef, maar waar.

Als het had gekund, had Eno ongetwijfeld bijval gekregen van muzikale tijdgenoot John Lennon (1940 – 1980). Die bekwaamde zich weliswaar in een heel ander genre, maar besteedde een aanzienlijk deel van zijn carrière aan het prediken van vrede en eenheid. Hij zette zich onophoudelijk in voor de bevrijding van politiek gevangenen. Regisseurs Kevin MacDonald en Sam Rice-Edwards richten zich in One to One: John & Yoko nadrukkelijk op Lennon als ex-Beatle en de bewogen maanden die de muzikant met zijn echtgenote Yoko Ono doorbracht in het New York van de vroege jaren zeventig.

We zien de aanloop naar en beelden van Lennons laatste concert: het One to One-benefietoptreden voor kinderen met een beperking. De gebeurtenis speelt zich af tegen de achtergrond van politiek rumoer en een land in de greep van de herverkiezing van Nixon – tegen wie Lennon zich fanatiek afzet. Zijn doel: de jeugd verenigen tegen de president.

Aan de hand van korte en elkaar rap opvolgende archiefbeelden – uitbundige autoreclames, nieuwsitems over de opstand in de Attica-gevangenis, de aanslag op de gouverneur van Alabama en Watergate – ‘zappen’ MacDonald en Rice-Edwards effectief langs het Amerika van toen. Dan zijn er ook de nooit eerder gehoorde telefoongesprekken tussen Lennon of Ono en betrokkenen, die een fraai inkijkje geven achter de coulissen van hun podiumactivisme.

Van politiek doorspekt is ook de electroclash extraordinaire van het feministische queer-icoon Peaches. Ze werd in 1966 als Merrill Nisker geboren in Canada en verhuisde niet lang na de eeuwwisseling naar Berlijn. Aan de Duitse regisseur Philipp Fussenegger de eer om, twee decennia later, de allereerste documentaire over haar te maken: Teaches of Peaches. De aanleiding: het twintigjarig jubileum van haar invloedrijke album The Teaches of Peaches (2000).

‘Ik had nooit gedacht dat het mijn slaapkamer uit ging komen,’ zegt Peaches over de betreffende plaat, met hits als ‘Fuck the Pain Away’ en ‘Suck and Let Go’. Dankzij de onbeschaamde aandacht voor het vrouwelijk perspectief en het constant bevragen van de heersende machtsverhoudingen en gendernormen, groeide Peaches uit tot wegbereider van de queer-gemeenschap.

Net als in One to One is het een stoet aan kleurrijke bijfiguren – Chilly Gonzalez (vet haar, vlassig snorretje, gouden ketting), oud-huisgenoot Feist, frontvrouw Shirley Manson van Garbage en haar eigen crewleden – die de documentaire voorzien van een onderhoudende en betekenisvolle extra laag. Al spreken de nietsverhullende songteksten, performances en harige kostuums bezaaid met borsten, vulva-hoofddeksels en een enorme ejaculerende penis ook prima voor zichzelf. Gonzalez spreekt van een ‘ongelofelijke wereld’ die Peaches creëerde, ‘visueel, spiritueel, seksueel, artistiek, dierlijk. That’s just her.’

Absolute parel is Peaches’ verlegen partner: kunstenaar Ellison Glen, alias Black Cracker. Hij voegt een liefdevolle blik op het leven buiten de bühne toe. ‘Het is niet allemaal vuurwerk en elkaar backstage tongen. Meestal is het: ik ben moe, jij bent moe, een knipoog en een knikje.’