De documentaire Jason vertelt het pijnlijke verhaal over opsluiting in de Nederlandse jeugdzorg

‘Mijn trauma’s heb ik onderverdeeld in drie bakken in mijn hoofd.’ Jason Bhugwandass vertelt het heel nonchalant bij het intakegesprek van zijn traumatherapie. Later in de indringende documentaire Jason leren we de aard van zijn jeugdtrauma’s kennen, en daarbovenop nog eens het trauma dat hij opliep door opgesloten te worden in de jeugdinstelling waar hij op zijn zeventiende belandde. Een misstand die Jason andere jongeren wil besparen: nu hij volwassen is, strijdt hij voor een ander jeugdzorgbeleid, zónder opsluiting van kwetsbare kinderen.

Ooms: ‘Ik leerde hem kennen op een avond over jeugdzorg naar aanleiding van Alicia. Jason zat vooraan en hij corrigeerde zomaar een Utrechtse wethouder, echt heel dapper en mondig. Ik dacht: wie is die jongen? Er ontstond een vriendschap tussen ons en ik vroeg me af of ik een film over hem zou maken, we hebben toen ook wat testopnames gemaakt. Die waren heel geslaagd, maar hij was op dat moment erg suïcidaal en daardoor durfde ik het uiteindelijk niet aan. Ik wilde geen film maken waarin je ziet hoe een kind zich, zeg maar, de afgrond in stort. Hij was er echt heel slecht aan toe. Gelukkig kwam twee jaar later de traumabehandeling waar hij al heel lang op hoopte. We wandelden vaak samen met mijn hond, dus ik hoorde het meteen van hem en toen wilde ik wel onderzoeken of de film nu misschien toch zou lukken. Doorslaggevend bij die beslissing was dat al zijn therapeuten zeiden dat ze vertrouwen hadden in zijn behandeling. Toen dacht ik: daar kan ik op meeliften.’

‘Bij Alicia, jaren geleden nu, zag ik een bepaalde boosheid die me erg raakte en ontroerde. Ondanks liefdevolle behandelaars werd Alicia’s boosheid alleen maar erger; de mensen die bij jeugdzorg werken doen dat echt met een ongelooflijke betrokkenheid, en tóch werkte het averechts. Als je de geschiedenis van een kind uit het oog verliest of maar half weet, is er een grote kans dat je geen begrip meer hebt voor zijn of haar gedrag en het kind verantwoordelijk maakt voor dat gedrag – daar gaat het volgens mij mis. In Rotjochies ben ik op dat thema doorgegaan: die jongens zijn boos omdat ze niet gezien worden in hun gekwetstheid, terwijl hun ouders er vaak – veelal verwikkeld in een scheiding – een puinhoop van maken. En zo trof ik dus ook Jason heel boos aan. Boos op jeugdzorg, boos over het opsluiten. Waar Alicia een film was over hechting, ging Rotjochies over loyaliteit: het conflict tussen boos zijn op je ouders en toch niet los van hen kunnen komen. Bij Jason gaat het over zelfbeschikkingsrecht. Over een overlever bij wie van kleins af aan stelselmatig zwaar over zijn grenzen is gegaan – en dan wordt hij opgesloten. Als overlever is de eigen regie het enige wat je hebt. Verlies je die, dan raak je alles kwijt. En dat heb ik met deze film impliciet willen aankaarten. Door een verhaal te vertellen waardoor de kijker het zelf gaat voelen, zich gaat afvragen: is dit de juiste zorg die hier geboden wordt?’

‘Het zijn natuurlijk kinderen met heel complex gedrag, maar de onmacht bij de hulpverlening werkt volgens mij ook escalerend. Hulpverleners raken zo wanhopig, dat ze jongeren de isoleercel in gooien. Er gaan zó veel mensen uit die sector weg met een burn-out omdat ze het niet aan kunnen; de problematiek van die kinderen is ook huge. En hoe meer jeugdzorg leegloopt, hoe meer jonge aanwas er komt te werken, vers van school. Je ziet dat dat optelt, dat het regime en de protocollen eigenlijk steeds meer gebaseerd worden op de onmacht van de hulpverleners. En Jason verzet zich daartegen. Nogal knap – ik denk dat de meeste kinderen murw geslagen uit die gesloten instellingen komen, zij kunnen er echt geen woorden aan geven. Jason wel: hij ziet precies wat er gebeurt, hij ziet het machtsvertoon. Machtsvertoon dat echt niet voortkomt uit slechtheid, maar puur uit onmacht.’

‘Een zak geld hoeft misschien niet eens. Deze gesloten instellingen onderhouden is juist heel duur. Veel beter kun je investeren in ondersteuning van ouders. Als je ouders óók helpt met hun problemen, dan versterk je de band met hun kinderen. Zodat die eenheid weer heel wordt, in plaats van dat je de kinderen apart zet en hun het gevoel geeft dat zij fout zijn. Want dat doe je door te isoleren, je zegt daarmee toch: het is jouw schuld. En die ouders lopen ondertussen door met hun ellende. Jason was ook liever thuis blijven wonen, ondanks alles. Dat zit niet in de film, maar hij zei het zo tegen me: “Ik heb liever één geschifte gewelddadige broer, dan zeven groepsleiders die me tegen de grond werken.” Dat geweld was voor hem veel heftiger.’

‘Nou, het zou me echt niet verbazen; hij spreekt nu al op allerlei bijeenkomsten over jeugdzorg. En hij stort zich op zijn studie psychologie. Zijn grote voorbeeld is Peer van der Helm, hoogleraar onderwijs en zorg. Ik weet niet of hij ook zoiets gaat doen, maar Peer is in elk geval zijn held. En ook al zal Jason voorlopig nog wel therapie nodig hebben, het gaat echt goed met hem. Nog niet zo lang geleden dacht hij dat hij alleen maar dood wilde, maar in feite heeft Jason een enorme levenskracht.’