Rockdocumentaire The Velvet Underground is een indringend portret

Wie een film over The Velvet Underground wil maken, stuit meteen op een praktisch probleem. Want wie wil er nou een rockdocumentaire zien waarin beeldmateriaal van optredens grotendeels ontbreekt?

Tussen 1966 en 1970 maakte The Velvet Underground vier studioalbums. Ze gaven ook honderden concerten, vooral in New York en omstreken. Maar die elpees verkochten niet, hun optredens kwamen niet verder dan bescheiden locaties, en hun songteksten over drugs en seks verhinderden dat ze op de radio kwamen. En niet één professionele filmmaker was destijds geïnteresseerd in het serieus vastleggen van een Velvets-optreden.

Maar voor een cineast als Todd Haynes, maker van de nieuwe Velvet Underground-documentaire die vanaf 15 oktober bij Apple TV+ te zien is, was dit geen beletsel. Beelden bestaan er wel degelijk: zo’n 1600 uur aan materiaal wisten hij en zijn team op te sporen. Met de leden van The Velvet Underground in allerlei situaties, maar een serieuze concertregistratie ontbrak.

Haynes kenden we tot nu toe alleen als regisseur van eigenzinnige speelfilms. Zijn jongste productie, Dark Waters uit 2019, vertelt het waargebeurde verhaal van een eenzame advocaat-met-een-geweten versus de milieuvergiftigers van chemiereus DuPont. Eerder maakte hij speelfilms over een fantasieversie van Bob Dylan en over een glamrocker geïnspireerd op David Bowie. The Velvet Underground is een logische volgende stap.

Dat opgespoorde beeldmateriaal was vooral afkomstig uit The Factory, Andy Warhols studio en hoofdkwartier op Manhattan. Toen Warhol in 1966 besloot dat zijn films beter tot hun recht kwamen met ondersteuning door livemuziek, stuitte zijn artistieke rechterhand Gerard Malanga min of meer toevallig op de beginnende Velvet Underground.

In hun zwarte outfits en met hun ongepolijste, weinig ‘toegankelijke’ stijl van rockmuziek waren de Velvets de New Yorkse tegenpool van de door softdrugs, psychedelica, heteroseks en flowerpower gekleurde hippiemuziek uit Californië. Met twee dominante bandleden, Lou Reed en John Cale, die goed pasten in de Factory-cultuur van nachtleven, harddrugs, gay seks en travestie.

Lou Reed (1942) was een geboren New Yorker, op sommige dagen homoseksueel, liefhebber van amfetamine en heroïne, schrijver van songteksten over de duistere kanten van het leven. Maar hij hield ook van mainstreampopmuziek en was een capabel autodidactisch gitarist. John Cale, eveneens uit 1942, was met een studiebeurs vanuit Wales naar New York gekomen. Een muzikaal wonderkind met een klassieke opleiding, en een multi-instrumentalist (viool, basgitaar, piano, orgel) met een hang naar het gedurfd experimentele.

Samen met basgitarist Sterling Morrison en drummer Maureen ‘Moe’ Tucker zeiden Lou en John meteen ja tegen het aanbod van Andy Warhol. De Warhol-organisatie ging het management van The Velvet Underground doen en regelde ook een platencontract.

Bij The Factory werd alles en iedereen de hele tijd gefilmd, door Andy Warhol zelf en door zijn medewerkers. Het is vooral die rijke bron waaruit Todd Haynes zijn materiaal putte, zodat zijn The Velvet Underground een indringend portret werd van de artistieke snelkookpan die The Factory toen was. Hierin zit ook de kracht van deze film, die na de festivalpremière afgelopen juli in Cannes in de internationale media met lof is overladen.

Met één kanttekening. Het ontbreken van concertbeelden was onvermijdelijk. Maar dat ook verder de muziek van de Velvets weinig aandacht krijgt, was een bewuste keuze van Todd Haynes. Die wilde een bredere focus, op de – in zijn eigen woorden – ‘culturele rijkdom’ en ‘artistieke integriteit’ van het New York van die dagen. Daar hoorde ook The Velvet Underground bij. Maar niet voor lang.

Al eind 1967 verbrak Lou Reed de banden met Andy Warhol, omdat hij vond dat Warhol de capaciteiten miste om The Velvet Underground professioneel te managen. En een jaar later, toen het tweede studioalbum – White Light/White Heat – net was voltooid, werd John Cale door Lou Reed uit de band gezet. Maar het einde van de Velvets was dit niet.

Voordat eind 1970 ook Reed zelf uit The Velvet Underground stapte, het feitelijke einde van de band, waren intussen nóg twee studioalbums gemaakt, The Velvet Underground in 1969 en Loaded in het jaar dat Lou vertrok. Maar Todd Haynes’ documentaire blijft vooral steken bij de eerste twee platen, uit 1967 en 1968. Dit zorgt vanzelf voor onevenredig veel aandacht voor John Cale, van alle vier Velvets het meest uitgesproken avant-garde. En het doet onvoldoende recht aan de inbreng van het échte supertalent in de gelederen van de band.

Dit komt misschien voor een deel doordat John Cale – inmiddels 79 – er gewoon nog steeds ís, net als Moe Tucker (77), terwijl Lou Reed in 2013 overleed en Sterling Morrison al in 1995. Maar door Todd Haynes’ keuze voor een kunst-met-een-grote-K-verhaal, in plaats van voor de muziek van de Velvets, blijft onderbelicht dat die laatste twee Velvet Underground-albums veel méér te bieden hebben dan de eerste twee. Met dank aan Lou Reed, en aan Lou Reed alleen.

Ook voor de eerste twee elpees had Lou Reed al bijna alles geschreven. En na het vertrek van John Cale liet hij nog eens overtuigend zien hoe veelzijdig zijn gaven als songschrijver waren. Gaven die, in aanvulling op de ‘experimentele’, soms bijna atonale nummers in het Velvets-repertoire óók een bron bleken voor melodieuze composities van de beste soort, variërend van klassieke rock anthems tot prachtige ballads – denk aan ‘Sweet Jane’, aan ‘Rock and Roll’, aan ‘Oh! Sweet Nuthin’’.

Lou Reed was ook de enige die na The Velvet Underground een grote solocarrière realiseerde. En hiermee bewees hij nadrukkelijk dat in rockmuziek één factor al het overige overstijgt: creatief talent als songwriter.