The Zelensky Story vertelt het verhaal van een geboren komiek die veranderd in standvastige leider

Er gaat geen week voorbij of Volodymyr Zelensky, de president van Oekraïne, haalt het nieuws. Sinds 24 februari 2022, de dag dat de Russische dictator Vladimir Poetin besloot tot een invasie van Oekraïne, gaat hij immer gekleed in een groen legertenue. Hij staat de pers ernstig kijkend en met zware stem te woord, zijn volk spreekt hij toe vanaf een katheder en het westerse publiek ziet en hoort hem via het beeldscherm. Soms bezoekt hij het front, waar hij met soldaten spreekt, en regelmatig ontvangt hij westerse regeringsleiders, in de hoop dat ze zijn land militair en economisch zullen (blijven) steunen. In de driedelige BBC-documentaire The Zelensky Story, vanaf 13 januari te zien bij de VPRO, wordt zijn uitzonderlijke levensverhaal verteld aan de hand van interviews met hemzelf, zijn vrouw, zijn vrienden en westerse journalisten en diplomaten.

Je zou bijna vergeten dat deze man, die in januari van dit jaar 47 wordt, ooit een heel ander leven leidde. Lange tijd was Zelensky een komiek, die mateloos populair was in Oekraïne én in Rusland. Tegelijk wordt in de documentaire ook een beeld geschetst van de man die in alles zijn tegenpool is: Poetin. Hun paden kruisten elkaar pas in deze eeuw, maar in beider leven zijn twee jaartallen van belang: 1989 – het jaar waarin de Berlijnse Muur viel en de Oost-Europese satellietstaten van de Sovjet-Unie onafhankelijk werden – en 1991, toen de Sovjet-Unie ineenstortte en Oekraïne zijn onafhankelijkheid terugkreeg. In 1991 was Volodymyr Zelensky dertien jaar. Gevraagd naar zijn idealen van toen geeft hij een antwoord dat elke jongen van die leeftijd zou kunnen geven: hij was op zoek naar vrijheid en wilde de wereld bereizen. Hoe anders stond de op dat moment bijna veertigjarige Vladimir Poetin in het leven. Hij had als inlichtingenofficier van de Russische geheime dienst KGB machteloos moeten toezien hoe het Sovjetimperium verkruimelde en was een verbitterd man die alles verloren leek te hebben.

Op de middelbare school was Volodymyr Zelensky al een blikvanger, zo vertellen zijn vrienden, iemand die met zijn komische talenten altijd het centrum van de belangstelling zocht. De documentaire bevat schitterende beelden van Zelensky, zingend, dansend en harten brekend op diverse podia. Hij brak door in KVN (een afkorting die staat voor ‘de club van de grappige en inventieve mensen’), een Russisch televisieprogramma waarin iedereen – inclusief Vladimir Poetin in de beginperiode van zijn in 2000 begonnen presidentschap – op de hak werd genomen.

Grappig was de situatie in onafhankelijk Oekraïne echter niet. Het land zuchtte onder corrupte leiders, wat een dieptepunt bereikte toen Viktor Janoekovitsj aan de macht kwam. Janoekovitsj, president van Oekraïne tussen 2010 en 2014, plunderde het land leeg en liet een gigantisch presidentieel buitenverblijf aanleggen, compleet met gouden kranen in zijn badkamer. Hij zou nog langer president zijn geweest als hij zijn hand niet had overspeeld. Eind 2013 weigerde hij onder zware druk van Poetin het al geplande associatieverdrag tussen Oekraïne en de Europese Unie te ondertekenen. Daarop brak een volksopstand uit die bekend kwam te staan als de Maidanrevolutie: op het Onafhankelijkheidsplein in hoofdstad Kyiv keerden Oekraïners zich massaal tegen Janoekovitsj. Die trachtte de betogingen op aandringen van Poetin met veel geweld te onderdrukken, tevergeefs: in februari 2014 zag hij zich genoodzaakt uit te wijken naar Rusland.

De Maidanrevolutie was voor Zelensky en zijn vrienden de eerste stap naar volwassenheid, zoals hij het zelf omschrijft. Tot dan toe was zijn leven over rozen gegaan: zijn carrière als komiek was zo succesvol dat hij leiding kon geven aan een eigen bedrijf met zakelijke vertakkingen in Rusland. Na de Maidanrevolutie en nadat Poetin de Krim door Russische militairen (de ‘groene mannetjes’) had laten bezetten, maakte Zelensky een keuze, iets wat hij ook in de documentaire benadrukt: hij trok zich terug uit Rusland en om zich op zijn geboorteland Oekraïne te richten.

Dat klinkt misschien logisch, maar het was een hele stap voor Zelensky. Niet alleen Oekraïne en Rusland waren in de recente geschiedenis met elkaar verstrengeld geraakt, ook zijn Russischsprekende familie maakte deel uit van de (Sovjet-)Russische geschiedenis. Zijn grootvader had tijdens de Tweede Wereldoorlog in het Rode Leger tegen de nazi’s gevochten, evenals drie broers van hem, die allemaal sneuvelden. Na 2014 concentreerde Zelensky zich definitief op Oekraïne. Hij kon en wilde niet om de corruptie heen die het land teisterde. Dit stelde hij aan de kaak in de mateloos populaire televisieserie Dienaar van het volk, waarin hij een geschiedenisleraar speelt die tekeergaat tegen de corruptie in zijn land en president wordt nadat een filmpje van zijn tirade online is gezet.

Fictie werd realiteit: op de laatste dag van 2018 meldde Zelensky zich aan als kandidaat voor het presidentschap – overigens zonder dat zijn vrouw Olena Zelenska hiervan op de hoogte was. In de documentaire laat zij doorschemeren dat ze niet blij was met zijn keuze voor het presidentschap. De komiek zette desondanks door en hij bleek een idealist te zijn: hij wilde van Oekraïne een fatsoenlijk land maken. In een vol stadion ging hij in debat met zittend president Petro Porosjenko, een schatrijk geworden ‘chocoladekoning’. Porosjenko profileerde zich als een man van oorlog en bepleitte militaire inzet om de bezetting van de Krim ongedaan te maken en het Russische gestook in de Donbas een halt toe te roepen. Zelensky daarentegen wierp zich op als een man van vrede, iemand die wilde knielen voor de weduwen van omgekomen militairen – iets wat hij tijdens het verkiezingsdebat ook daadwerkelijk deed. Maar toen hij eenmaal verkozen was tot president veranderde de man van vrede in 2022 noodgedwongen in een man van oorlog.

In 2019 zei Zelensky bij zijn aantreden als president: ‘Ik heb Oekraïners tot nu toe steeds aan het lachen gemaakt, als president hoop ik het huilen te voorkomen.’ Anders dan in de serie Dienaar van het volk had hij echter geen controle over het script van de geschiedenis en ook niet over de hoofdrolspelers in wat zich als een steeds groter drama zou ontvouwen. De kwade genius Poetin ontmoette hij voor de eerste en enige keer in december 2019. In Parijs zaten ze samen om tafel, geflankeerd door de Franse president Macron en de Duitse bondskanselier Merkel. Terwijl Zelensky er bij Poetin op aandrong en hem zelfs bijna smeekte om samen een einde aan het bloedvergieten te maken, loog de Russische president dat het om een intern Oekraïens conflict ging waar Rusland niets mee te maken had.

Door die ontmoeting besefte Zelensky dat het Russische gestook niet zou ophouden, maar tegen beter weten in hoopte hij wel dat een grootschalige invasie zou uitblijven. Enkele maanden voor 24 februari 2022 verzamelden Russische troepen zich aan de Oekraïense grens. Zelensky wilde paniek onder de bevolking voorkomen en ging op wintersport om uit te stralen dat het leven gewoon doorging. Maar toen de invasie eenmaal een feit was toonde hij zich een standvastig leider die geen gebruik maakte van de mogelijkheid te vluchten. Integendeel, hij ontpopte zich als een ‘Winston Churchill met een iPhone’, zoals iemand in de documentaire opmerkt. De oorlog gaat nu het derde jaar in. Donald Trump beloofde tijdens de Amerikaanse verkiezingscampagne dat hij binnen 24 uur vrede zou afdwingen. Zelensky, zichtbaar getekend door de oorlog, spreekt nu noodgedwongen ook over vredesonderhandelingen, in de hoop dat Oekraïne aan de onderhandelingstafel kan aanschuiven zodat er niet alleen óver Oekraïne wordt gesproken en beslist. Want deze Winston Churchill met iPhone mag dan onvoorstelbaar moedig zijn en over enorm veel uithoudingsvermogen beschikken, de winnaar van deze slepende en wrede oorlog die al zo veel levens heeft verwoest is hij nog lang niet.