Zwermelingen: we laten voormalige arbeidsmigranten aan hun lot over

Dit is niet voor andermans ogen bedoeld, was het eerste wat Naomi Steijger dacht toen ze het dagboek in handen kreeg dat centraal staat in de vierdelige podcastserie Zwermelingen. ‘Het leek zo privé. Alsof de auteur werkelijk alle gedachten die in haar opkwamen had opgeschreven.’ Het dagboek is in een voor Steijger onbegrijpelijke taal geschreven, maar ze kon er genoeg uit afleiden: op de ene pagina zie je een vrolijke smiley, op de andere staan duidelijk verdrietige gedachtespinsels – veel woorden zijn doorgehaald en overal staan uitroeptekens bij. Steijger: ‘En elk onbeschreven stukje wit papier was volgekrast met cijfers, alsof de auteur probeerde grip te krijgen op de realiteit door maar cijfers neer te pennen.’

Zo’n privéobject zou iemand misschien best graag terug willen hebben, dacht Steijger. Ook omdat het zorgvuldig was ingepakt in vijf plastic zakken en verstopt zat in een overwoekerde bramenstruik. Dat is hoe Sander Schattefor het had aangetroffen, samen met pasfoto’s waarop een vrouw van middelbare leeftijd staat met grote bruine ogen.

Steijger is Schattefors metgezel in de zoektocht naar de auteur van het dagboek. Tot voor kort was hij vrachtwagenchauffeur. ‘Hij is nuchter en rauw,’ omschrijft Steijger hem, ‘maar heel open en zeer gevoelig. Eigenlijk is hij een weekdier in het lichaam van een grote, logge chauffeur.’ In de podcast hoor je hoe het dagboek hem maar niet loslaat: ‘Het boekje fluistert naar ons: “Doe iets met me.”’

In het gebied waar hij op het dagboek stuitte, vindt Schattefor wel vaker spullen. Meerdere keren per dag loopt hij door het Jammerdal, een bos bij Venlo, waar hij geregeld stuit op tenten, slaapzakken, kleding of kunstgebitten. Het lijkt zwerfafval, achteloos neergegooid door passanten, maar het is niet zomaar rotzooi.

Het zijn spullen van mensen die in het bos bivakkeren. Arbeidsmigranten, voornamelijk uit Polen, die soms maandenlang in een distributiecentrum werkten, hun baan verloren en geen dak meer boven hun hoofd hebben. Teruggaan naar Polen kunnen of willen ze niet altijd, dus blijven ze in Nederland. Ze houden zich schuil in bossen of stadsparken en zwerven dakloos rond, hopend op betere tijden. Zo kan het ook zijn gegaan met de vrouw van het dagboek. Wie weet heeft ze dagenlang in het bos geslapen, terwijl ze alles wat zich in haar roerde in haar moedertaal in een boekje schreef.

Het Jammerdal is beschut, politie komt er nauwelijks. Je kunt je er lang ophouden zonder opgemerkt te worden, al zul je Schattefor waarschijnlijk wel dagelijks zien. Hij checkt hoe het met de mensen gaat en bekommert zich om hun lot. Steijger: ‘Hij documenteert ook wat daar gebeurt en plaatst foto’s op zijn Instagramaccount. Het ergert hem dat mensen niet zien of niet willen zien wat daar gebeurt.’

Nazorg of opvang voor degenen die hun baan verliezen zou een oplossing zijn, maar daar willen de werkgevers niet aan.

In de podcast voert Steijger gesprekken met mensen in het bos en in kerken, waar daklozen warme maaltijden aangeboden krijgen. Ze was eerst bang dat niemand zat te wachten op een podcastmaker die meer over hun levens te weten wilde komen. Sommigen wilden inderdaad niet met haar praten, maar anderen juist wel. ‘Ik denk dat zij zich ongehoord of ongezien voelen en dat ze het fijn vinden als ze de kans krijgen om zichzelf te laten horen.’

Toch vond Steijger het moeilijk om haar microfoon bij iedereen onder de neus te duwen. ‘Het lijkt misschien pervers om mensen die in een kwetsbare positie zitten te interviewen voor je project. Ik wilde ze niet reduceren tot schaduwbewoners. Daarnaast kiezen sommigen er ook bewust voor om in de luwte te blijven.’

De mensen die in Zwermelingen aan het woord komen belichamen een maatschappelijk probleem: eerst halen we arbeidsmigranten hiernaartoe, maar zodra ze hun werk kwijtraken laten we ze aan hun lot over. Zag Steijger het daarom ook niet als haar verantwoordelijkheid om deze mensen zichtbaar te maken? ‘Het was eerst mijn idealistische voornemen om dit te doen, maar gaandeweg kwam ik erachter dat mensen het recht hebben om onzichtbaar te zijn. Daar kunnen allerlei overwegingen een rol bij spelen.’

Dit zou ook kunnen gelden voor de vrouw van het dagboek. Zou zij wel willen dat Steijger en Schattefor haar woorden laten vertalen en alles lezen? Steijger vroeg zich dan ook voortdurend af of ze er wel goed aan hadden gedaan om naar haar op zoek te gaan. Die vraag zal in de podcast in elk geval beantwoord worden.

En dan zijn er ook nog de filosofische vragen die Steijger opwerpt. ‘Als iemand in het bos slaapt en er is niemand die haar ziet, bestaat zij dan wel?’ ‘Voel je eigenlijk wel dat je bestaat als je door niemand gezien wordt?’

In de tweede aflevering komen we ook iets meer te weten over Sander Schattefor. Hij heeft iets heftigs meegemaakt waardoor hij werkloos is geraakt en driemaal daags een boswandeling is gaan maken. Steijger denkt dat hij zich door die gebeurtenis en de consequenties ervan in zeker opzicht ook niet gezien voelde. ‘Door zijn eigen werkloosheid kreeg hij oog voor andere werklozen en begon hij iets te herkennen in de mensen in het bos.’

Ze hoopt dat haar podcast eraan bijdraagt dat deze groep voormalige arbeidsmigranten zichtbaarder wordt. Hun levens zijn immers met die van ons verbonden. ‘Alle mensen die ik in de sneeuw het bos en in de opvanglocaties heb geïnterviewd, hebben in distributiecentra onze spullen in elkaar gezet of pakketten in dozen gestopt.’

Als ze door het bos liep moest ze weleens denken aan de plasticsoep in de oceaan: al die plastics hopen zich op, maar voor ons blijven ze toch onzichtbaar. ‘In de bossen wemelt het van deze mensen, maar wij zien ze niet. Ondertussen stampen we distributiecentra uit de grond en worden er nieuwe accommodaties gebouwd. Naast de wegwerpproducten die we maken en gebruiken, is het nu net alsof er ook wegwerpmensen zijn.’