De boodschap van Ordinary Men: The Forgotten Holocaust is geen vrolijke. Iedereen heeft het volgens deze documentaire in zich om een koelbloedige moordenaar te worden. Dat is de schokkende conclusie die kijkers kunnen trekken uit het verhaal van Reserve-Polizei-Bataillon 101, een Hamburgse eenheid van de ordepolitie in nazi-Duitsland.
Deze groep ‘gewone’ Duitsers – loodgieters, bakkers, taxichauffeurs – houdt tijdens de Tweede Wereldoorlog orde en toezicht in de bezette gebieden in Oost-Europa. Het zijn veelal mannen van middelbare leeftijd, met gezinnen en weinig affiniteit met de nazi-ideologie. Als het bataljon in de zomer van 1942 in het veroverde Polen aankomt, krijgen de politieagenten een lugubere opdracht: ze moeten 1500 Joodse mannen, vrouwen en kinderen doodschieten. Het is de eerste fase van de Endlösung, de systematische genocide van de Joodse bevolking in Europa.
Voordat miljoenen mensen in gaskamers in vernietigingskampen als Auschwitz of Treblinka de dood vinden, worden twee miljoen Joodse gevangenen in greppels geëxecuteerd; van dichtbij en oog-in-oog met hun moordenaars. Dat is de – zogenaamd – ‘vergeten’ genocide waar de titel van deze documentaire naar verwijst. Deze gruwelijke taak wordt met afgrijzen ontvangen door Reserve-Polizei-Bataillon 101. Zelfs hun commandant worstelt met de bevelen die hij zijn manschappen in 1942 moet geven, vertelt historicus Christopher Browning op wiens boek uit 1992 deze geschiedvertelling gebaseerd is: 'Zijn stem stokte, tranen stroomden over zijn wangen'.
In ons collectieve bewustzijn hebben we geïnternaliseerd dat deze Duitse beulen simpelweg bevelen uitvoerden, hoe gruwelijk ook, omdat het nazi-regime hen hiertoe dwong. ‘Befehl ist befehl’. Ordinary Men: The Forgotten Holocaust toont echter met archiefbeelden en geluidsopnames – van de massale executies van Joodse gevangenen en van de rechtszaken in Neurenberg en in de Sovjet-Unie – dat dit niet het geval was. Al deze beulen in-spe kregen de keus mee te werken. Browning: ‘Als je de moed had om te zeggen: “ik kan het niet”, werd je misschien weggezet als lafaard, kreeg je een reprimande, maar werd je niet ernstig gestraft.’
Toch kiezen de meeste van deze ‘gewone’ Duitsers ervoor om te doen wat ze wordt opgedragen. Samen met sociologen, psychologen en een aanklager van de Neurenberg-processen onderzoekt Ordinary Men waarom ze dat deden. Voor die aanklager, de in april 2023 overleden honderdjarige Amerikaanse advocaat Benjamin Ferencz, is een glansrol weggelegd. Hij ontdekte dat de beulen van Reserve-Polizei-Bataillon 101 uit vrije wil gruwelijke daden verrichtten. 'Maar Ferencz leverde het bewijs dat je er ook voor kon kiezen het juiste te doen, in een wereld vol ‘gewone’ monsters.