Vincent Bijlo blikt terug op twintig jaar audiodocumentaires

Er was een tijd, begin deze eeuw, ver voor de smartphone, de wifi en de 3, 4 en 5G, dat er elke dag een documentaire op de radio te horen was. Elke dag! Hij werd uitgezonden op NPO Radio 5, dat toen nog 747 AM heette, omdat het station te horen was via de 747 kilohertz op de middengolf. De middengolf, bijna niemand weet meer wat dat was, je zou er anno 2024 een documentaire over kunnen maken. We luisteren nu via FM of Dab+ of internet, dat geeft fris en helder stereogeluid. De middengolf was mono. Het klonk alsof iedereen zijn hoofd in een emmer gestoken had terwijl hij praatte. Jaja, dat waren andere tijden. 747 AM was sowieso een zender die in helemaal niets meer lijkt op de strakgetrokken radio van nu. Men bediende daar ‘doelgroepen’ die ze op de andere zenders niet kwijt konden. Het kon gebeuren dat je de doffe middengolfradio aanzette en midden in Het roze rijk viel, voor de Nederlandse homoseksuele gemeenschap. Dat ging dan naadloos over in een programma in het Moluks – of dat alleen voor Molukse homo’s was bedoeld, werd me niet duidelijk, ik verstond er niets van. En daarna kreeg je dan de Evangelische Omroep, met een dominee die een donderpreek afstak waarin hij zich fel kantte tegen de zonde van de homofilie en het samen één vlees worden zonder op kerkelijke wijze in de echt verbonden te zijn. Het was een mooie zender, je kwam nog eens voor verrassingen te staan, dat gebeurt op de platgeformatteerde radio van nu nauwelijks meer.

En tussen al die doelgroepen door kwam dan De 747-documentaire, elke dag verzorgd door een andere omroep. Ik herinner me bijvoorbeeld nog Het knekelhuis, van 21 oktober 2002. Ik check even, ja, hij staat nog op internet.

Zo, dat waren nog eens programma’s, wat een fijne intellectuele, literaire toon, en het mocht wat kosten. Makers maakten ze omdat ze ze graag wilden maken. Of er iemand was die ze mooi vond, bleek wel als ze waren uitgezonden. Of niet natuurlijk, soms kwamen er nauwelijks reacties op. Ze waren ook niet elke dag zo goed als deze, laten we daar nou niet legendarisch en mythisch over gaan doen, maar er zaten hele mooie bij.

In 2004 gingen er binnen de omroepen steeds meer stemmen op om die rare ouderwetse middengolfmompelvergaarbakzender te vervangen door een station met lekkere plaatjes voor de luisteraar van 55-plus. Vervolgens kwam er een discussie op gang over de toekomst van de radiodocumentaire. Hoe kunnen we nou zorgen, was daarbij de centrale vraag, dat er geld voor de radiodocumentaire beschikbaar blijft? Er werd een waanzinnig slim plan bedacht. Er moest een wekelijks programma komen, op Radio 1, op FM dus, waarvoor makers van alle omroepen documentaires konden aanleveren. Het kwam er: op 7 maart 2004 vond de eerste uitzending plaats en aan mij de grote eer om in dat programma op te treden als presentator, nee, als annonceur extraordinaire, zo luidde mijn officiële titel. We hadden elke week een documentaire van ongeveer veertig minuten en een kort item van een minuut of acht. De rest van het uur mocht ik naar eigen goeddunken vullen. Ik deed dat vaak door me radiofonisch te verplaatsen naar een locatie die voorkwam in de lange documentaire. Ging het bijvoorbeeld over een conflict tussen boeren en nieuwe inwoners in Grootschermer, dan stond ik in een stal, omringd door dikbilkoeien die mij het spreken bijkans onmogelijk maakten.

Of we hadden het over geld, in 2010, midden in de eurocrisis was dat. Je had nog veel cash, munten en biljetten, en dat kon je lekker laten rollen, dus dat deed ik dan ook, vlak voor de documentaire Willem Middelkoop maakt geld.

Ik probeerde mezelf altijd zo echt mogelijk te laten klinken, zodat je niet hoorde dat we gewoon in de studio zaten en een achtergrondgeluidje op hadden gezet. Als ik zogenaamd over straat liep, pakte ik in de studio de microfoon uit de standaard, stond op en liep, terwijl de technicus het geluid van een stad draaide. Dat principe werkte goed. Zo goed zelfs dat ik op een maandagochtend na een uitzending over Frankrijk gebeld werd door een kennis, hij was technicus. Ik had de uitzending gepresenteerd vanaf een denkbeeldig terrasje, met krekels op de achtergrond. Ik had een flesje wijn en een stukje brie van thuis meegenomen, soms werken clichés heel goed op de radio. Ik schonk mezelf in, nam een hapje brie en deed mijn aankondiging. ‘Hoe is het in godsnaam mogelijk?!’ riep de kwaje kennis de volgende dag door de telefoon. ‘Er is nooit ergens geld voor bij de radio en jou laten ze voor zo’n stom lulpraatje van nog geen drie minuten helemaal naar Frankrijk reizen!’

Het was een leuke tijd. We zonden af en toe soundscapes uit. Sonograaf Floris van Manen had een bladblazer opgenomen. Je hoorde hem langzaam aankomen, je zat een paar minuten in de volle, oorsplijtende herrie, hij ging verder en het geluid werd zachter. Je dacht: hèhè, we zijn ervan af. Maar toen kwam hij weer terug. De hele soundscape duurde tien minuten. We kregen er woedende e-mails over van mensen die hun lidmaatschap wilden opzeggen, maar dat ging niet, ons programma was van alle omroepen.

Het soort documentaires dat we uitzonden varieerde van lange reportages en interviews op locatie tot zeer sfeervolle klankbeelden – akoestische films eigenlijk, een genre dat nog maar weinig wordt beoefend.

Als ik de documentaires van nu vergelijk met die uit de tijd dat ik presenteerde, tussen 2004 en 2014, valt me op dat er nu veel meer gebruik gemaakt wordt van voice-overs. Dat heeft ongetwijfeld te maken met de opkomst van de podcast en de ongeschreven wetten die daar gelden. In de oude stijl, zal ik maar zeggen, was het gebruikelijk om een verhaal zo veel mogelijk te laten vertellen door de hoofdpersonen en geluiden van de locaties waar je opnam. Met al die voice-overs lopen verhalen soms veel minder goed door dan ze zouden kunnen doen, is mijn bescheiden mening. Je maakt dan niet optimaal gebruik van de beeldende kracht van audio. Want eigenlijk is audio een veel beeldender medium dan video. Video schotelt je beelden voor, bij audio maak je ze zelf.

Toch vind ik de kwaliteit van de Docs-documentaires over het algemeen hoog. Je hoort de tijd, de rust en de liefde die erin is gestopt. Een goede documentaire kost nou eenmaal tijd en geld, geld dat podcastmakers vaak niet hebben – overigens zijn er buiten de NPO ook een aantal mooie documentaires te horen. En dat Docs, het was het eerste podcast-only Radio 1-programma, nog steeds bestaat hebben we misschien toch te danken aan dat waanzinnig slimme plan uit 2004.