Måns Månsson over dramaserie Estonia: 'Het is een trauma dat landsgrenzen overschrijdt'

Regisseur Måns Månsson is twaalf jaar oud als hij in 1994 met de andere leerlingen naar de schoolkantine wordt geroepen voor een hoofdelijke telling. Is iedereen er nog? En zijn er toevallig kinderen die familieleden hebben aan boord van een enorm cruiseschip dat van Tallinn naar Stockholm vaart?

In de voorgaande nacht is de Zweeds-Estse veerboot MS Estonia tijdens een hevige storm van de radar verdwenen. Om 1.24 uur werd een SOS-signaal verzonden en daarna is alle communicatie verbroken. Uiteindelijk slaagt een Fins reddingsteam erin om nog een honderdtal overlevenden uit het water te vissen, maar het merendeel van de passagiers en de bemanning komt te overlijden in de Baltische Zee. Daarmee geldt deze scheepsramp – in totaal 852 dodelijke slachtoffers – nog altijd als een van de grootste uit de naoorogse Europese geschiedenis.

Iedereen in Zweden, Finland en Estland heeft wel een herinnering aan deze ramp, vertelt Måns Månsson als we hem eind augustus via Zoom spreken over Estonia, een indrukwekkende achtdelige dramaserie waarin met name de – emotionele én bureaucratische – nasleep wordt gereconstrueerd. ‘In Zweden hebben we maar weinig nationale trauma’s, dus deze ramp was in veel opzichten ongekend en mind-blowing. Toen ik eenmaal volwassen was begreep ik pas echt wat de omvang ervan was, ook omdat het een verhaal zonder eind is. Nog steeds kan niemand echt goed uitleggen wat er precies gebeurd is, er zijn talloze onbeantwoorde vragen over de oorzaak.’

Dertig jaar lang in het ongewisse blijven, dat moet vreselijk zijn voor nabestaanden.
Månsson: ‘Het is een extreem tragisch verhaal. Niet alleen op persoonlijk niveau, het gaat verder dan dat. Als ik ernaar kijk vanuit Zweeds perspectief zie ik dat wij als volk niet goed met trauma kunnen omgaan, maar ook niet met zaken als schuld en verantwoordelijkheid. Volgens mij is dit typisch Scandinavisch, of in elk geval iets Zweeds: we nemen geen verantwoordelijkheid als er een tragedie plaatsvindt. Zelfs het drama erkennen of excuses aanbieden bleek ontzettend ingewikkeld. Omdat er drie landen betrokken waren bij de ramp wilde niemand de schuld op zich nemen.’

Waarom is dit ‘iets Zweeds’?
‘Zweden zijn als de dood voor conflicten, die proberen ze uit alle macht te vermijden. Alles is gericht op consensus. In Amerika hadden ze bij wijze van spreken de ochtend na zo’n ramp al iemand voor de rechter gesleept. En in andere landen was er op een persconferentie samen gehuild en had men ruimhartig excuses aangeboden. Hier gebeurde dat allemaal niet, men bekeek het vooral op een bureaucratische manier. Het idee was: we nemen geen verantwoordelijkheid, maar lossen het op onze manier op. Daarmee bedoel ik niet dat er sprake was van een doofpot, want iedereen was heus begaan met het onderzoek. Alleen resulteerde die zakelijke aanpak in emotionele distantie, terwijl een onderzoek naar de schuldvraag uitbleef.’

Wat ook niet helpt: er waren drie landen betrokken bij de ramp. Hoe breng je die verschillende perspectieven samen in een serie?
‘Dat was ergens juist de aantrekkingskracht van dit project. Ook omdat ik kon samenwerken met Miikko Oikkonen, die voor het Finse gezichtspunt zorgde. Voordat ik aan dit project begon voelde het voor mij vooral als een Zweeds drama, maar dankzij deze samenwerking begon ik me te realiseren dat deze ramp niet alleen van “ons” was. Het was een gedeeld trauma.’

Een ramp met veel losse eindjes is vaak voer voor allerlei interpretaties en complottheorieën. Hoe hebben jullie dit aangepakt?
‘Er doen nog altijd veel verhalen de ronde over de mogelijke toedracht, maar daar wilden wij ons niet mee bezighouden. Er is niet één onomstotelijke waarheid en die verstrekken wij dan ook niet. We hebben vooral getracht zo veel mogelijk perspectieven te tonen: van de verschillende landen en van verschillende personen. We zochten vooral naar een emotionele waarheid, niet naar een feitelijke.’

En dat terwijl je zo veel kanten op kunt met dit verhaal: je had er ook een soort Titanic van kunnen maken.
‘Dat was inderdaad een behoorlijk delicate evenwichtsoefening. Enerzijds wil je dat het boeiend is voor degenen die bekend zijn met het verhaal, anderzijds wil je ook mensen aanspreken die er weinig van afweten. Tegelijkertijd ligt dit onderwerp te gevoelig om er een spektakelstuk van te maken. Ik was ook bang dat Zweedse en Estse acteurs misschien niet aan de serie wilden meewerken, omdat het nog steeds een immens trauma is. Vrijwel alle castleden hebben ook herinneringen aan de ramp, sommige zijn zelfs familieleden verloren, maar gelukkig wilden ze toch meedoen. Het opnameproces bracht zelfs een zekere catharsis teweeg.’

Gold dat ook voor de betrokkenen die de serie hebben gezien?
‘Bij een project als dit is de grootste zorg van een maker: heb ik het wel goed gedaan voor hen? Ik was ontzettend trots en opgelucht dat de serie in Zweden, Finland en Estland positief ontvangen werd door overlevenden en nabestaanden. Vooral omdat het ons ging om de emotionele kern van deze gebeurtenis, daarom zijn we ook niet op zoek gegaan naar mogelijke verklaringen. Iedereen die meewerkte aan de serie voelde zich verplicht om dit verhaal recht te doen. De Estonia-ramp is meer dan de som van persoonlijke trauma’s, het is een trauma dat landsgrenzen overschrijdt.’