Enemy of the People: Finse thrillerserie over cryptodeals en alternatieve waarheden

Zijn mensen nog wel geïnteresseerd in de waarheid? Of geloven ze liever smeuïge verhalen die aansluiten bij hun eigen belevingswereld? Om die vragen draait de achtdelige Finse dramaserie Enemy of the People. Journalist Katja Salonen (Kreeta Salminen) strijdt daarin niet alleen tegen een groep machtige mannen die elkaar ongegeneerd geld toeschuiven, maar ook tegen de publieke opinie.

Om onduidelijke redenen is Katja Salonen van een grote krant in Helsinki overgeplaatst naar het lokale nieuwsblad van Tampere, een middelgrote stad in het zuiden van Finland. Wanneer ze daar een kritisch artikel publiceert over een lokale voetbalheld krijgt ze online direct een bak haat over zich heen. De journalist laat zich daardoor niet weerhouden. Integendeel. Wanneer deze populaire voetballer plotseling overlijdt, ontdekt ze dat enkele machtige mannen uit Tampere betrokken zijn bij een schimmige cryptodeal waar miljoenen euro’s mee gemoeid zijn. Het oldboysnetwork neemt haar onderzoek eerst niet al te serieus, maar dit verandert wanneer Salonen hen dreigt te ontmaskeren. Daarop besluiten de corrupte heren de werkelijkheid te verdraaien en háár neer te zetten als vijand van het volk.

De serie sluit naadloos aan bij de wereld van nu, waarin de ‘mainstreammedia’ verdacht worden gemaakt en iedereen met toegang tot het internet zijn eigen alternatieve waarheid de wereld in kan slingeren. Maar de titel verwijst ook naar de geschiedenis, want verhalen verzinnen om anderen te manipuleren is van alle tijden. Ruim 140 jaar geleden publiceerde de beroemde Noorse toneelschrijver Henrik Ibsen An Enemy of the People, een drama waarin de hoofdpersoon alles op alles zet om de waarheid boven tafel te krijgen en daar vervolgens voor wordt afgestraft. ‘Stalin gebruikte de term enemy of the people al om zijn politieke tegenstanders zwart te maken,’ vertelt producent Roope Lehtinen, een van de bedenkers van de serie. ‘En tegenwoordig hebben we te maken met iemand als Donald Trump, die er niet voor terugdeinst om journalisten af te schilderen als vijand van het volk. Dat was de inspiratie voor deze serie.’

In de tijd waarin Ibsen leefde was er alleen nog geen sprake van digitalisering en globalisering. ‘Leugens vertellen is nu eenvoudiger en effectiever dan ooit. Je hebt het nieuws de hele dag in je broekzak. Je moet heel goed op de hoogte zijn om feiten van nepnieuws te kunnen onderscheiden. Je hoeft maar één keer een luikje in je hoofd open te zetten, mee te gaan in een alternatieve waarheid, en voor je het weet word je meegezogen in een rabbit hole.’ De wereld is dus niet meer hetzelfde als 140 jaar geleden, maar Lehtinen is er niet zeker van of de mensen ook veranderd zijn. ‘Wel is het zo dat jongeren in Finland vroeger een krantenabonnement cadeau kregen als ze uit huis gingen. Nu gebeurt dat niet meer.’

De krant waar hoofdpersoon Katja Salonen werkt houdt zich vooral bezig met ‘vakken vullen’: zo snel mogelijk artikeltjes – ongevaarlijke stukken over nieuwbouwprojecten of yogastudio’s – produceren waarmee men de krant vol kan gooien. In het begin van zijn carrière was Roope Lehtinen zelf ook journalist en hij kent nog mensen die weten hoe het eraan toegaat op een nieuwsredactie. ‘We wilden dat zo waarheidsgetrouw mogelijk in beeld brengen,’ vertelt hij. ‘Hoe een artikel tot stand komt, welke discussies er worden gevoerd, de druk waaronder mensen werken. Vooral lokale nieuwsmedia hebben het moeilijk. Het aantal krantenabonnees daalt, mensen halen hun nieuws online. Er is nauwelijks nog geld voor onderzoeksjournalistiek, het aantal kliks op een artikel bepaalt het succes.’

De wereld van cryptovaluta past goed bij dat geloof in alternatieve waarheden. Lehtinen: ‘Crypto gaat ook over het verlies van vertrouwen in klassieke instituties. In 2018, toen we begonnen na te denken over dit verhaal, waren we bang dat niemand het er meer over zou hebben als de serie af zou zijn. Maar het tegendeel bleek het geval. Ik vind het wel deprimerend dat crypto zo groot is geworden.’

Crypto is niet alleen een makkelijke manier om geld te verdienen, inmiddels zijn er ook talloze voorbeelden van mensen die met valse cryptovaluta goedgelovige investeerders hebben leeggetrokken. ‘Maar zelfs al raken mensen al hun geld kwijt, dan willen ze soms nog niet onder ogen zien dat ze zijn belazerd,’ zegt Lehtinen. ‘Zó graag willen ze in hun eigen waarheid geloven.’

Hoewel het einde van de journalistieke crisis en de post-truth-wereld niet in zicht is, kijkt Lehtinen niet alleen maar met een somber gemoed naar de toekomst. ‘Ik heb twee tienerzonen. Zij begrijpen dat er veel onlinetrollen zijn en dat je niet alles moet geloven wat je ziet en leest: dat is de wereld waarin ze zijn geboren. Het geeft me hoop. We moeten ons meer zorgen maken over de vijftigplussers die dit niet begrijpen en dat ook nooit zullen doen. Tegelijkertijd zie ik dat de kloof tussen slecht- en goedgeïnformeerde burgers steeds groter wordt. Sommige jongeren lezen internationale nieuwsmedia, zoals The New York Times, The Economist. Alles is voorhanden, maar er is ook een groep die totaal niet geïnteresseerd is in de wereld om zich heen of informatie op de verkeerde plekken zoekt. De tijd dat we allemaal dezelfde krant lazen is voorbij.’

Hopelijk zullen er altijd journalisten zijn die de waarheid willen achterhalen, ook al ondervinden ze daarbij nog zo veel tegenwerking. Misschien weten ze zich daarbij wel gesterkt door het citaat van Ibsen waar de serie mee afsluit: ‘Iedereen die van leugens leeft, moet verdelgd worden, net als ongedierte.’